Wybrane aspekty łączności Werków Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty na podstawie źródeł archiwalnych oraz badań terenowych
- Wstęp
Punktem wyjściowym do badań były kopie rysunków przedstawiających rzuty niemieckich budowli fortyfikacyjnych o odporności „B”[1] z zaznaczonym przebiegiem systemu wewnętrznej łączności telefonicznej. Dokumenty te, jako częściowo nieopisane, odnalezione zostały w Bundesarchiv Militär-Archiv Freiburg im Breisgau [we Fryburgu Bryzgowijskim] (dalej: BArch) prawdopodobnie przez śp. Günthera Fischera a następnie przekazane w latach 80. i 90. ubiegłego wieku śp. Krzysztofowi Biskupowi. Spuścizna po obu badaczach w dalszym ciągu jest ważnym źródłem informacji dotyczących fortyfikacji XIX- i XX-wiecznych wśród kolejnych pokoleń badaczy. Zachowane na kopiach sygnatury umożliwiły odnalezienie w zbiorach BArch oryginalnych dokumentów oraz zapoznanie się z ich kontekstem. Były to Richtlinien für die nachr.-techn. Innenaustattung von Werken 1937[2] oraz Richtlinien für die nachrichten-technische Innenaustattung von Werken der ständigen Landesbefestigung[3]. Wstępna analiza wykazała, iż przedstawione na projektach obiekty zbliżone są kształtem do Pz.W. 598, Pz.W. 630 oraz Pz.W. 631 z Festungsfront Oder-Warthe Bogen (dalej: FFOWB). Trzeci z interesujących dokumentów zawierał najdokładniejszą znaną do tej pory dokumentację systemu łączności konkretnego obiektu[4]. Na schematach, mimo próby ukrycia, czytelne są napisy informujące o numeracji schronu B 12 z odcinka Hochwalde, który tożsamy jest konstrukcji Pz.W. 701. Dla uzupełnienia informacji o łączności pomiędzy wybranymi obiektami posłużono się dodatkowo mapą z 28 stycznia 1939 roku, przedstawiającą przebieg systemu łączności telefonicznej na odcinku pomiędzy Nietoperkiem [Nipter] a Lubrzą [Liebenau][5].
- Cel opracowania i metodyka badań
Celem artykułu jest przedstawienie wyników porównania zawartości dokumentów źródłowych z faktycznym wyposażeniem schronów Pz.W. 598, Pz.W. 630, Pz.W. 631 oraz Pz.W. 701, należących do fortyfikacji FFOWB.
W pierwszej kolejności zweryfikowane zostały rzuty budowli zawarte w dokumentach źródłowych z dostępnymi w literaturze tematu. Podstawowym opracowaniem w tym przypadku był Festungsfront Oder Warthe-Bogen. Katalog[6], w którym zawarte zostały rzuty interesujących budowli. Analiza wykazała, iż w przypadku obiektów Pz.W. 631 oraz Pz.W. 701 rzuty pokrywają się, natomiast w przypadku Pz.W. 598 i Pz.W. 630 można zauważyć rozbieżności względem projektu, polegające na wystąpieniu dodatkowej izby bojowej osłoniętej pancerzem typu 4P7. Modyfikacja ta nie powinna jednak mieć zasadniczo wpływu na ogólne założenia systemu łączności w schronie, stąd przyjęto iż w obiektach również wykonana zostanie jego inwentaryzacja.
Analizowane projekty łączności w schronach przedstawiają szczegółowo rodzaj urządzeń
w danym pomieszczeniu, przyporządkowanie ich do danej ściany oraz trasę przewodów
w obrębie obiektu wraz z ewentualnym wyprowadzeniem na zewnątrz do sąsiednich budowli. W celu rozpoznania danego typu urządzenia zastosowano tabele będące załącznikami do instrukcji[7], pozwalające na przypisanie oraz zidentyfikowanie użytych piktogramów do nazw urządzeń. W celu weryfikacji w każdym z pomieszczeń, o ile jego stan zachowania na to pozwalał, konfrontowano projekt z faktyczną realizacją a następnie niezależnie od wyniku wykonywano inwentaryzację zidentyfikowanych reliktów systemu łączności, najczęściej zachowanych już tylko w postaci mocowań urządzeń oraz przewodów. Zgromadzone w ten sposób wymiary porównywano z dostępną dokumentacją rysunkową zawartą w Handbuch der Fernsprech- und Signalanlagen in Festungen z 1940 roku oraz z Fernsprechbauzeug und Nachrichtensondergerät der Landesbefestigung – Teil 1, 2 und 3. Opis badań poprzedzony został wstępem, w którym zarysowano rozwój konstrukcji B-Werke w latach 1934-1938[8].
- Łączność w obiektach o odporności „B” na Wschodzie
Dla lepszego zrozumienia rozwoju konstrukcji tej kategorii odporności, należy cofnąć się do wytycznych oraz przykładów budowli z 1933 roku. W sierpniu tegoż roku wprowadzono w B. st. B. – Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen[9] klasyfikację „B” dla odporności schronów. Oprócz ogólnych zasad dotyczących projektowania i wykonywania umocnień – przedstawiono również wymagania dotyczące kubatur wybranych pomieszczeń. Wśród nich, dla schronów pełniących funkcję Befehlsstelle, znalazła się Nachrichtenzentrale, dla której przewidziano 2,5 m kw. Pierwsze obiekty budowane wedle nowych zasad powstawały w tym samy roku, jednak znane są wyłącznie przykłady obiektów bojowych 1-, 2- lub 3-sektorowych z Pommern-[10], Oder- oraz Heilsberg-Stellung[11], które nie posiadały odrębnych pomieszczeń łączności.
Rok 1934 przyniósł intensyfikację prac fortyfikacyjnych na granicy wschodniej, podczas których na Pommernstellung powstały dwie niezwykle ciekawe konstrukcje, obie na obszarze działania Festungsbaugruppe Deutsch Krone. Pierwszą z nich jest schron dowodzenia znajdujący się auf dem Gelände der ehemaligen Artilleriekaserne in Wałcz [Deutsch Krone][12]. Spośród 13 pomieszczeń znajdujących się w obiekcie, zaraz po maszynowni oraz pomieszczeniu załogi, jednym z największych była izba łączności o powierzchni 10 m kw.
W pomieszczeniu tym zlokalizowano centralę telefoniczną przeznaczoną do obsługi 100 linii (Festungsvermittlung zu 100 Leitungen). Ze względu na to, że ślady modernizacji instalacji widoczne są w innych częściach schronu, trudno w tym momencie ocenić czy relikty wyposażenia pochodzą z okresu budowy, czy może z okresu późniejszego. Ze względu na krótki czas w którym obiekt dostępny był dla badań – kwestii tej nie udało się rozstrzygnąć
i wymaga to weryfikacji w przyszłości.
Drugą, niezwykle istotną budowlą, jest schron Neu. 7 powstały w okolicy osady Mostniki [Neubrück]. Der Bau des Standes begann in der zweiten Hälfte des Jahres 1934 und wurde von Beginn an durch den polnischen Geheimdienst beobachtet. Dies war das wichtigste Objekt des Abschnittes Neubrück und der erste schwere Kampfstand in der Gegend von Stare Osieczno [Hochzeit]. Als Prototyp für die zukünftigen B-Werke (eigenständiges Festungswerk der Ausbaustärke „B“) stand dieser Kampfstand als Muster für die weitere Entwicklung der schweren Kampfstände der Pommernstellung und der Festungsfront Oder-Warthe-Bogen. Aufgabe dieses Standes war der Schutz anderer Befestigungen von Norden her, die wiederum die strategisch wichtige Reichsstraße 1 – von Berlin nach Danzig verlaufend – bei der Ortschaft Hochzeit blockieren sollten. Ein B-Werk sollte prinzipiell in der Lage sein, eine Rundumverteidigung zu ermöglichen. Jedoch besaß dieses Werk nur Feuerwirkung in bestimmte Schlüsselsektoren. Den wichtigsten Kampfraum in diesem Objekt stellte der Panzer-Turm von Typ 2P7 dar, von dem aus, das Vorfeld des angrenzenden Abschnittes „Steinbusch Süd“ bestrichen werden konnte. Die verbleibenden Maschinengewehre konnten den Flusslauf in Richtung Kolonie Neubrück sowie eine Brücke über die Drage in nördlicher Richtung unter Beschuss nehmen. Budowla posiada na dolnej kondygnacji, mocno zniszczonej wybuchem, pomieszczenie które identyfikowane może być jako izba łączności[13]. Jednakże przeprowadzenie badań na tę chwilę jest niemożliwe z powodu zagruzowania oraz lokalizacji samej budowli na terenie Drawienski Nationalparks (DPN) [Drawieńskiego Parku Narodowego][14]. Kolejny rok przyniósł budowę kolejnych dzieł o odporności „B”. W rejonie Starego Osieczna [Hochzeit] powstały obiekty Ho. 7/8 oraz Ke. 18, w pobliżu Wałcza [Deutsch Krone] schrony Kro.S. 5 i Kro.S. 6[15] oraz Werkgruppe „von Gimborn”[16], natomiast w Szczecinku [Neustettin] N. 30 oraz N. 2 (sygnatura prawdopodobna). W 1936 roku powstał B-Bauten w rejonie Rederitz (Rest. 4) oraz prawdopodobnie rozpoczęto pracę przy największym założeniu Werkgruppe „Galgenberg” znajdującym się w rejonie Strahlenberg (Strzaliny) a ukończonym w 1937 roku[17]. Warty odnotowania jest fakt, iż w tym obiekcie, będącym olbrzymim rozproszonym B-Werkiem, pomieszczenie łączności umieszczono w podziemnej części techniczno-koszarowej. Zachowała się ono w dość dobrym stanie, mimo zniszczeń poczynionych na powierzchni.
Sytuacja na późniejszym FFOWB wyglądała o tyle inaczej, iż pierwsze Werki powstawały na podobnych zasadach jak na Pommernstellung – jako budowle w ramach Stellung (pozycji umocnionej) w 1935 roku, a następnie w mniej lub bardziej płynny w sposób jako budowle wchodzące w skład Festungsfront[18]. Do budowli powstałych w 1935 lub na przełomie 1935/1936 roku możemy zaliczyć np. Pz.W. 875 (523); 867 (522), 866 (522), 865 (522) – wchodzące w skład eksperymentalnej Werkgruppe „Ludendorff”; 811 (519), 778 (515), 775 (516), 694 (513), 671 (511), 670 (510), 669 (509), 668 (508), 657 (507b) oraz 625 (504). Do Werków identyfikowanych jako wybudowane w 1936 roku można zaliczyć Pz.W. 782 (posiada napis Baujahr 1936 w śluzie gazoszczelnej) oraz 598, 630 i 631, które omówione zostały w dalszej części tekstu. Co do pozostałych 12 budowli wskazywanych na wybudowane w tym samym roku – zachodzą mniejsze lub większe wątpliwości. Podobnie jest z 32 obiektami, które powstały w latach 1938-1939[19]. Przedstawienie tej krótkiej i mocno uproszczonej historii budowy Werków miało za zadanie jedynie zasygnalizować szeroki zasób obiektów możliwych do przebadania, w kontekście zagadnień poruszonych w niniejszym opracowaniu[20].
- Schron B 12 odcinka „Hochwalde” (późniejszy Pz.W. 701)
Projekt łączności schronu B 12 jest jedynym znanym autorom przykładem tego typu dokumentacji odnalezionej podczas kwerendy archiwalnej. W teczce znajduje się 10 arkuszy kalki, na których przedstawione zostały następujące informacje: rzut obiektu (w skali 1:100 zorientowany względem północy) wraz z przebiegiem wewnętrznej instalacji telefoniczno-technicznej (nachrichtentechnische Inneneinrichtung), zasady umieszczania urządzeń w strefie wejścia do obiektu (Anleitung für den Einbau der Nachr.-Kabelrohre und der Nischen für Feldkabelanchlußstellen), ogólny schemat połączeń, schemat połączeń skrzynki głównej kablowej (Schaltbild des Hauptverteilers), wzory mocowań i uchwytów do montażu urządzeń (Befestigungsmaterial für die nachrichtentechnische Inneneinrichtung) oraz przykłady pustych arkuszy schematów i formularzy. Teczka pozbawiona jest jakiegokolwiek pisma przewodniego. Przyjąć można, iż dokumentacja przesłana została na zasadzie rozdzielnika nr 534/37 z Inspektoratu Fortyfikacji Zachodnich (Inspektion der Westbefestigungen) w Wiesbaden do Sztabu Saperów Fortecznych nr 10 (Festungs-Pionierstab 10) w Heilbronn i dołączona do jego zasobu 26 lipca 1937 roku. Pierwotnie, prawdopodobnie, wytworzona została w Festungs-Pionierstab 7 w Sulęcinie [Zielenzig] i stamtąd przesłana dalej. Jedyną sugestią co do czasu wytworzenia dokumentacji może być data umieszczona w lewym dolnym rogu pierwszego arkusza – 25.II.37. Na planie tym, z ogółem 31 pomieszczeń numeracją opatrzono 16, najważniejszych z punktu widzenia łączności i instalacji technicznych[21]. Dodatkowo 3 kolejne pomieszczenia miały posiadać przyłącze dla telefonu polowego. Spis urządzeń, stan faktyczny instalacji oraz oryginalne nazwy pomieszczeń w Pz.W. 701 przedstawione zostały w Tab. 2.
Tab. 2.
| Nr | Funktion | Entworfen (Projektowane) | Zinwentaryzowane | Kommentar |
| 1 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 2 | MG-Schartenplatte | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor), Hupe | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | Przeniesienie baterii, widoczne modyfikacje |
| 3 | Maschinen-Granatwerfer (M19) | Verteiler, oben: Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor) unten: Hupe | Verteiler, Festungsfernsprecher | Zerstörten Raum. Urządzenia zamontowane w pomieszczeniu amunicyjnym |
| 4 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 5 | 3 Schartenkuppel (2P7) | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor), Hupe | Zerstörten Raum | |
| 6 | Zielanweisungsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 7 | Infanterie-Beobachter | Verteiler, oben: Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor) unten: Hupe | Verteiler | Zerstörten Raum |
| 8 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 9 | Eingangsverteidigung | Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Hupe | Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | |
| 10 | Rundumkuppel (20P7) | Verteiler, oben: Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor) unten: Hupe | Zerstörten Raum | |
| 11 | Wache | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät, Gleichstromwecker | Verteiler, Festungsfernsprecher | |
| 12 | Maschinenraume | Verteiler, Festungsfernsprecher, Hupe | Verteiler, Festungsfernsprecher | |
| 13 | Führerraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | |
| 14 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 15 | Wache, Bereitschaftsraum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Instalacja modyfikowana |
| 16 | Nachrichtenraum | Verteiler, Hauptverteiler, Festungs-Vermittlung, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor), Gleichstromwecker | Verteiler, Hauptverteiler, Festungs-Vermittlung, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | Wyjście przewodów do B 14 |
Pz.W. 701 pomimo zniszczeń pomieszczeń bojowych dokonanych już po zakończeniu działań wojennych, zachowany jest w całkiem dobrym stanie. Rozpoznanie wszystkich urządzeń napotkało na problemy, przede wszystkim ze względu na brak legendy do rysunków. Niektóre piktogramy urządzeń nie mają swoich odpowiedników w znanych autorom instrukcjach łączności z lat 1936-1944. Takim przykładem może być urządzenie rozpoznane jako Hupe (klakson), którego nie udało się rozpoznać w żadnym z katalogów zawierających opisy elementów. Pomimo tych utrudnień oraz zauważalnych późniejszych modyfikacji, polegających na przykład na dodaniu kolejnych Festungsfernsprecher w pomieszczeniach, schematy wydają się odzwierciedlać faktyczny, lecz nieco bardziej ekonomiczny w wykonaniu, system łączności w obiekcie. Większych zastrzeżeń nie budzą również trasy kablowe oraz przepusty w ścianach. Dodatkową ciekawostką było zaobserwowanie w nadprożu pomieszczenia nr 8 (Bereitschaftsraum) negatywu napisu przedstawiającego sygnaturę schronu z okresu budowy, B 12, który zgodny jest z numerem znajdującym się na planach archiwalnych. Pierwotnie, jako opis elementu stalowego, sygnatura znajdowała się na kształtowniku i wykonana została odręcznie przy użyciu farby. Poniżej nadproża, na bocznej części futryny zachowało się, również jako negatyw, oznaczenie drzwi gazoszczelnych „19P7”.
- Schron B 7 odcinka „Południe” (późniejszy Pz.W. 631).
Rzuty obiektu zbliżonego planem do Pz.W. 631 zawarte zostały jako Anlage 2 do Richtlinien für die nachr.-techn. Innenaustattung von Werken 1937. W porównaniu do wcześniej opisywanego obiektu, Pz.W. 631 jest konstrukcją zdecydowanie mniejszą a system łączności wydaje się być o wiele prostszy. Porównanie projektu z instrukcji do stanu zastanego podczas inwentaryzacji przedstawione zostało w Tab. 3.
Tab. 3.
| Nr | Funkcja | Projektowane | Zinwentaryzowane | Uwagi |
| 4 | Wache | Verteilerdose, Türverschluß-Kontrolltablo, Alarmempfänger, Türeinlaßwecker, Festungsfernsprecher | Verteilerdose, 2 x Festungsfernsprecher | |
| 7 | Eingangsverteidigung | Alarmgeber | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | |
| 8 | Bereitschaftsraum | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmempfänger | Zerstörten Raum | |
| 9 | Mun.-Raum u. Niedergang aus 20P7 | Verteilerdose, Innenanschlußdose 1 DA, Kopfgarnitur mit Anschlußdose (4 polig) | Zerstörten Raum | |
| 10 | Nachrichtenraum | Verteilerdose, Hauptverteiler, Trockengleichrichter 24 Volt/5 Amp., Alarmgeber, Alarmempfänger, Innenanschlußdose 1 DA, Sammlerbatterie 24 Volt/60 Amp., Kleine Festungsvermittlung, Sicherungskasten, Kabelendverschluß | Hauptverteiler, Kleine Festungsvermittlung | Częściowo Zerstörten Raum, nie udało się rozpoznać wszystkich reliktów |
| 11 | Führerraum | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | |
| 12 | Ruheraum | Verteilerdose, Innenanschlußdose 1 DA | – | |
| 13 | Verbandsraum | Innenanschlußdose 1 DA | – | |
| 19 | Maschinenraum | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber, Alarmempfänger | Verteilerdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) |
Rzeczą podstawową, na którą zwrócono uwagę podczas inwentaryzacji to różnice
w wyposażeniu pomieszczenia Wache. Zgodnie z projektem powinny znajdować się w nim Türeinlaßwecker oraz Türverschluß-Kontrolltablo (lub nazywane inaczej Türüberwachungstafel) informujące o stanie otwarte/zamknięte drzwi wejściowych do obiektu. Niestety w trakcie inwentaryzacji nie udało się odnaleźć pozostałości po wymienionych urządzeniach. Również przy samych drzwiach wejściowych nie zauważono od strony schodni nisz o wymiarach 20x18x8 cm niezbędnych do zamontowania Türverschluß-Kontakt. Ciekawym odkrycie stanowiło odnalezienie, podobnie jak w Pz.W. 701, negatywu sygnatury opisanej na jednym z brakujących obecnie kształtowników w rejonie podszybia zniszczonej wybuchem kopuły 20P7. Napis sugeruje oznaczenie schronu jako B 7/A. Porównując to do zachowanej w BArch dokumentacji fotograficznej z czasu budowy FFOWB, możemy odnaleźć teczkę schronu opisanego jako B 7, który pokrywa się w detalach z konstrukcją badanego obiektu[22]. Zachowane fotografie przedstawiają budowę schronu od momentu gotowego wykopu na początku lipca 1936 roku, do rozszalowanej konstrukcji w listopadzie tego samego roku. Różnice pomiędzy projektem systemu łączności w schronie, a stanem faktycznym sugerują jednoznacznie, że rzutem schronu posłużono się jedynie dla zobrazowania przykładu a nie korzystano z gotowego rozwiązania.
- Schron B 2 (Pz.W. 598) oraz B 6 (Pz.W. 630) odcinka „Południe”.
Jak już wcześniej wspomniano, konstrukcje obiektów Pz.W. 598 oraz Pz.W. 630 są bardzo podobne. Różnica względem archiwalnego projektu z instrukcji polega na dodatkowej izbie bojowej osłoniętej pancerzem 4P7, który pojawia się w przypadku obu schronów. Umieszczenie tego elementu w tej samej części schronów, lecz w nieco innej konfiguracji, zapewne podyktowane było warunkami terenowymi i założeniami taktycznymi wobec omawianych stanowisk. Obie budowle uszkodzone zostały po zakończeniu walk, zachowały się w podobnym stanie, jednak Pz.W. 598 stanowi większą atrakcję ze względu na zachowane pancerze typu 2P7 oraz 23P8. W BArch znajdują się archiwalne fotografie prezentujące prace budowlane przy obu Werkach, trwające od lata do zimy 1936 roku[23].
W obu budowlach przeprowadzono inwentaryzację reliktów instalacji łączności, której wyniki przedstawiono w Tab.3.
Tab. 3.
| Nr. | Zweckbestimmung | Entwurf | Pz.W. 598 | Pz.W. 630 |
| 3 | Eingangsverteidigung | Verteiler, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) | Brak danych | Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) |
| 4 | Mun.-Raum u Niedergang aus 20P7 | Verteiler, 3 x Anschlußdose f. Kopffernsprecher (einfach), 2 x Kopfhörer, Kopffernsprecher, Festungsfernsprecher in rundern Form, Linienfernsprecher | Brak danych | Brak danych |
| 5 | Maschinenraum | Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Festungsfernsprecher, Alarmempfänger | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher |
| 9 | Wache | 2 x Verteiler, Türkontrolltablo, Alarmgeber (Induktor), Gleichstromwecker, Alarmempfänger, Festungsfernsprecher | Zerstörten Raum | 2 x Festungsfernsprecher |
| 11 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Linienfernsprecher, Alarmempfänger, Festungsfernsprecher | Zerstörten Raum | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher |
| 15 | Niedergang aus 34P8 (M19) | Verteiler, Anschlußdose f. Kopffernsprecher (einfach), Kopfhörer, Kopffernsprecher, Festungsfernsprecher M mit Kopffernsprecher Anschlußdose | Nie stwierdzono | Nie stwierdzono |
| 19 | Ruheraum | Innenanschlußdose 1-paar | Innenanschlußdose 1-paar | Brak danych |
| 20 | Verbandsraum | Innenanschlußdose 1-paar | Nie stwierdzono | Innenanschlußdose 1-paar |
| 21 | Mun.-Raum | Verteiler, Festungsfernsprecher, Linienfernsprecher | Verteiler, Festungsfernsprecher | Verteiler, Festungsfernsprecher |
| 23 | Nachrichtenraum | Verteiler, Trockengleichrichter, Ladeumschalter, Hauptverteiler, 2 x Sicherung, KEV, Alarmgeber (Induktor), Innenanschlußdose 2-paar, Alarmempfänger, FestungsVermittlung (20 teil.) | Verteiler, Hauptverteiler, 2 x Sicherung, FestungsVermittlung (20 teil.), Alarmgeber (Induktor), Festungsfernsprecher | Verteiler, Hauptverteiler, 2 x Sicherung, FestungsVermittlung (20 teil.) , Festungsfernsprecher |
| 24 | Führerraum | Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Festungsfernsprecher | Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Festungsfernsprecher | Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Festungsfernsprecher |
| 25 | Bereitschaftsraum | Verteiler, Alarmempfänger, Festungsfernsprecher | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher | Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher |
| 26 | Niedergang aus 23P8 | Verteiler, 2 x Alarmempfänger, Festungsfernsprecher D, Kopffernsprecher mit Anschlußdose (doppelt), Alarmgeber (Induktor) | Alarmempfänger, Festungsfernsprecher D, Alarmgeber (Induktor) | Zerstörten Raum |
| 27 | 2P7 | Verteiler, Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose (doppelt), Alarmgeber (Induktor) | Nie stwierdzono | Zerstörten Raum |
Ze względu na uszkodzenia w obu budowlach, nie było możliwe aby zweryfikować wszystkie pomieszczenia, jednakże zarysowały się widoczne różnice pomiędzy projektem a faktycznymi instalacjami w obiektach. Podobnie jak w przypadku Werka B 7 (Pz.W. 631), nie stwierdzono w schronie B 6 (Pz.W. 630) wyposażenia pomieszczenia Wache w sprzęt sygnalizacyjny informujący o stanie drzwi wejściowych ani nisz przy nich przeznaczonych dla Türverschluß-Kontakt. W obiekcie B 2 (Pz.W. 598) nie udało się tego jednoznacznie zweryfikować w pomieszczeniu Wache ze względu na zniszczenia ścian wybuchem, aczkolwiek zachowane relikty nie wskazują aby takie urządzenia również zostały tam zamontowane. W opisie urządzeń znajdujących się na schemacie możemy odnalezć Linienfernsprecher, który stanowi novum jako element wyposażenia łączności. Urządzenie to, wedle dostępnej autorom wiedzy, wprowadzone zostało dopiero w 1939 roku. Reasumując wszystkie rozbieżności, stwierdzić można iż w przypadku obiektów B 2 (Pz.W. 598) i B 6 (Pz.W. 630), tak samo jak w przypadku B 7, posłużono się w instrukcji jedynie rzutem obiektu, odwzorowującym układ funkcjonalny rzeczywistego Werka.
- Podsumowanie
Podczas badań pomieszczenia łączności w obiekcie B 2 (Pz.W. 598) spostrzeżono luzne elementy wyposażenia zalegające na posadzce. Zostały one zebrane oraz poddane konserwacji. W trakcie dalszych badań, wśród odnalezionych reliktów, udało się rozpoznać różne elementy Festungsvermittlung zu 20 Leitungen[24]. Niektóre z nich posiadały widoczne oznaczenia V.Sa.schrk 176T4 oraz logotyp producenta, inne udało się zidentyfikować na podstawie zdjęć centralek znajdujących się w instrukcjach[25]. Pozostałe elementy stanowią różnego rodzaju drobnicę, w której odnaleźć można m.in. fragmenty obudów skrzynek, mocowań, uchwytów przewodów np. z oznaczeniami firmy Nedax. Uzyskane w ten sposób informacje są o tyle istotne, iż dzięki nim można wysnuć przypuszczenie, że Werki FFOWB na przełomie 1944 i 1945 roku mogły posiadać kompletne wyposażenie łączności. Pewność możemy mieć jedynie dla Nachrichtenraum w schronie B 2 (Pz.W. 598), w którym przeprowadzono rzeczone badania. Nie zmienia to jednak faktu, iż do tej pory nie pojawiło się żadne szeroko dostępne opracowanie podejmujące ten aspekt „archeologii wojskowej”, co może być zastanawiające przy ilości obiektów w których prowadzone są prace remontowo-adaptacyjne, zarówno przez osoby prywatne, jak i podmioty państwowe (reprezentowane np. przez władze samorządowe).
Podczas inwentaryzacji, w celu przyspieszenia prac pomiarowych, wykorzystane zostały metody fotogrametryczne. Tym sposobem udało się stworzyć szczegółowe trójwymiarowe modele pomieszczeń łączności w schronach Pz.W. 701 oraz 598, które dokumentują stan obiektów i mogą zostać wykorzystane do dalszych badań.
Kolejnym aspektem, który został poruszony przy okazji prac nad artykułem, była kwestia oryginalnych oznaczeń budowli FFOWB z okresu ich budowy. Częściowo nazewnictwo udało się odtworzyć na podstawie badań samych obiektów (Pz.W. 630, 631, 701 – o czym nadmieniano wcześniej w tekście), pozostałe na podstawie źródeł odnalezionych w polskich i niemieckich archiwach. Sam fakt zmiany nazewnictwa wymuszony zapewne został wyczerpaniem numeracji dla kolejno powstających budowli, np. poprzez rezygnację z budowy obiektów o odporności „A1” i zastąpieniem ich nowymi w odporności „B”, co pociągnęło za sobą reorganizację numeracji całego odcinka „Hochwalde”. Przykładem niech będą wybrane budowle znajdujące się pomiędzy Liebenau (Lubrzą) a Starpel (Staropolem), które dość dobrze przedstawione są w źródłach (Tab. 4):
Tab. 4.
| Oznaczenie z 1939 roku | Oznaczenie z 1936 roku | Oznaczenie z 1937 roku |
| Pz.W. 701 | B 12 | B 1 |
| Pz.W. 702 | B 13 | B 2 |
| Pz.W. 782 | B 14 | B 82 |
Ostatnią konkluzją, nawiązujacą do przedstawionej w artykule syntetycznej próby ujęcia chronologii budowy poszczególnych dzieł, może być propozycja wykorzystania cech charakterystycznych danych faz rozwoju systemów łączności telefonicznej w obiektach do datowania poszczególnych budowli. Zbyt wcześnie aby stawiać w tej materii jasne kryteria, natomiast cezurę czasową może stanowić np. wprowadzenie niszy przy drzwiach wejściowych, w której umieszczony miał być Türverschluß-Kontakt. Obiekty wybudowane po 4 marca 1938 powinny posiadać takie urządzenie. Zagadnienie wymaga to dalszych badań, aczkolwiek w przypadku weryfikacji Pz.W. 701, 598, 630 oraz 631 potwierdziło wstępnie swoją słuszność.
Autorzy pragną podziękować za pomoc przy tworzeniu opracowania następującym osobom: Krzysztof Janusz Serwin, Michał Gnybek, Paweł Mokrzecki, Grzegorz Urbanek.
[1] Niemiecka klasyfikacja odporności budowli obronnych, wprowadzona w 1933 roku.
[2] BArch, RH 12-5/56, Bl. 74-103.
[3] BArch, RH 12-5/57, Bl. 316-344.
[4] BArch, RH 32/7471
[5] Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie, CAW.IV.510.4A-1321, dokument bez oryginalnego opisu, pieczęć Festungspionier-Stab 7, Abt. Nachrichten, 28.I.1939, opis powojenny „Plan Linii Hindenburga z 1939 r.”.
[6] Jurga M. Robert, Kędryna M. Anna, Festungsfront Oder Warthe-Bogen. Katalog, Wydawnictwo Donjon, Kraków ?
[7] BArch RH 12-5/56 Bl. 101.
[8] Ze względu na ograniczoną ilość miejsca i złożoność zagadnienia niemożliwe jest przedstawienie systemu działania łączności w tego typu obiektach w szerszym aspekcie, planowane są osobne opracowania, w których omówione zostaną zasady łączności w pojedynczych stanowiskach, B-Werkach oraz systemie podziemnym FFOWB.
[9] BArch RH 8/6007, Anlage 2 zu Chef H L Nr. 1025.33.g. Wehr A. In 5 IV v. 16.8.33. Vorentwurf. B. st. B. (Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen). Teil 3. Betonbau und Panzerungen, S. 19.
[10] Sabien, S., Der Bau der Pommernstellung in den Jahren von 1930 bis 1933. Dargestellt anhand von Archivalien aus dem Bundesarchiv – Abteilung Militärarchiv in Freiburg im Breisgau, In: Fortifikation, Ausgabe 29, 2015, S. 115-128.
[11] A. Woźniakowski, P. Mściwojewski, T. Chwietkiewicz, Pozycja Lidzbarska. Odcinek Łozy – jezioro Tauty [Die Heilsberg-Stellung. Lozy – Tauty See Abschnitt], Cztery Historie (1) 0/2011, S. 37-50.
[12] D. Pstuś, Schron dowodzenia na terenie dawnych koszar w Wałczu [Befehlsstelle auf dem Gelände der ehemaligen Artilleriekaserne in Wałcz], Cztery Historie (2) 1/2015, S. 60-75.
[13] G. Urbanek, M. Wojtasik, Ciężki schron bojowy Pz.W. 921 pod Starym Osiecznem – próba rekonstrukcji, [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, t. 8, red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2011, s. 199-204.
[14] Dyrekcja Parku doceniła wartość historyczną fortyfikacji Pommernstellung. Na wiosnę 2019 planowane jest otwarcie ścieżek poznawczych prezentujących wybrane obiekty – w tym ruiny najciekawszej budowli Neu. 7 zaprezentowanej pod nazwą „Panzerwerk Neubrück” [„Panzerwerk Mostniki”].
[15] W literaturze oba schrony znane są pod wspólną błędną nazwą Werkgruppe „Zigelei” [Cegielnia].
[16] Błędna i powszechnie funkcjonująca w literaturze nazwa to „Mariensee” [Marianowo]. Por. Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie, IPN GK 869/56 Bl. 193-194, Neueinteilung der Wallmesisterbezirke, Festungs-Pionierstab 4 Deutsch Krone an Festungsinspektion II Küstrin v. 22.6.1937. Nazwa własna grupy warownej pochodzi prawdopodobnie od nazwiska Hermann von Gimborn, który w okresie 1.10.1933-31.4.1936 pełnił funkcję Inspektora Fortyfikacji Wschodnich [Inspekteur der Ostbefestigungen]. Wedle informacji polskiego wywiadu wojskowego budowa tejże grupy zakończyła się około listopada 1935 roku. Zapewne całkowite wykończenie obiektów i oddanie ich do użytku pokryło się w czasie z odejściem (tymczasowym) ze służby von Gimborn. Prawdopodobnie nadając grupie warownej jego nazwisko uhonorowano jego wkład w rozwój Ostbefestigungen.
[17] Ibidem. Werkgruppe „Galgenberg” w dokumencie z 1937 roku jest już wymieniona, przez co można przyjąć że w tym czasie była już ukończona lub znajdowała się w finalnym etapie budowy.
[18] W 1935 roku planowano przeznaczyć na „Befestigungen im Oder-Warthe-Bogen” 18,1 Mill. RM, z tego für den Ausbau der Wasserhindernisse – 12,5 Mill. RM, für den Sperrausbau – 5,5 Mill. RM und für die Vorbereitungen im Abschnitt Hochwalde – 0,1 Mill. RM. Por. Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie, IPN GK 869/54 Bl. 33-36, Ausbauprogramm 1935 für die Ostbefestigungen, Der Chef der Heeresleitung B 39 g T.A.In.Fest.I 756/35 geh.Kdos. an die Inspektion der Ostbefestigungen v. 14.5.1935.
[19] Odnosi się do tego w swoim opracowaniu G. Urbanek. Por. Urbanek G. (red.), Pomiędzy Frontem Fortecznym a pozycją uzbrojeniową. Plac budowy MRU w latach 1937-1939 [Vor der Festungsfront zur Armierungstellung. Die Baustelle FFOWB von 1937 bis 1939], [w:] Międzyrzecki Rejon Umocniony. 80 lat zabytku architektury obronnej, red. G. Urbanek, Pniewo 2013, s. 79-93.
[20] Warto wspomnieć, że nie tylko Werki posiadały pomieszczenia łączności. Zdarzało się to również w niektórych obiektach o odporności B1. Takim przykładem na Pommernstellung może być dwukondygnacyjny Pz.W. 975 w rejonie Śmiadowa lub Pz.W. 728, 733 oraz 780 (514) na FFOWB.
[21] Dla zidentyfikowania przeznaczenia danej izby – opatrzono je kodem literowym: B – Bereitschaftsraum, W – Wache, M – Maschinenraume, R – Ruheraum, F – Führerraum, Z – Zielanweisungsraum.
[22] BArch, RH32/2090.
[23] BArch, RH32/2024 – Pz.W.598 oraz RH32/2041 – Pz.W. 630.
[24] W instrukcji Richtlinien für die nachrichten-technische Innenaustattung von Werken der ständigen Landesbefestigung zamieszczone zostały w Anlagen 18, 19, 20 schematy 10-, 20-, oraz 30-połączeniowych Wasserdichter schnurloser Vermittlungsschrank. Urządzenia produkowała Siemens&Halske Aktiengesellschaft Wernerwerk.
[25] Np. D 796 – Handbuch der Fernsprech- und Signalanlagen in Festungen, Berlin 1940.