Fortyfikacje niemieckie na obszarze Festungskommandantur Küstrin w latach 1921-1934. Zarys  problematyki

Traktat wersalski a fortyfikacje

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, w wyniku ustaleń konferencji pokojowej, kolejno plebiscytów i powstań, „nowe niemieckie granice z punktu widzenia obrony kraju stały się mniej korzystne niż poprzednie”[1] co znalazło swoje odzwierciedlenie w memorandum dotyczącym stanu fortyfikacji na granicy wschodniej. Artykuły 180 i 167 traktatu ograniczały możliwości Niemiec w kwestii budowy nowych umocnień na wspomnianym obszarze, dopuszczając jedynie utrzymanie i konserwację budowli istniejących według stanu na dzień 10 stycznia 1920 r., czyli wejścia ustaleń w życie[2]. Z punktu widzenia obronności istotną konsekwencją postanowień było również ograniczenie liczebności niemieckiej armii do 100 tys. żołnierzy i oficerów. W razie konfliktu próba wyrównania dysproporcji pomiędzy wojskami niemieckimi a siłami sąsiednich państw mogła nastąpić wyłącznie na drodze rozbudowy rozległych nadgranicznych systemów fortyfikacyjnych, których według Ministerstwa Obrony Rzeszy (Reichswehrministerium) brakowało. W swojej opinii uważało, że nawet stare już dzieła obronne mogą okazać się przydatne, ponieważ „spełniają one zadania każdych fortyfikacji – dają czas”[3].

W tak zaistniałych warunkach należało koncepcję rozbudowy fortyfikacji dostosować do własnych bardzo ograniczonych możliwości, zarówno ze względu na liczebność armii, jej wyposażenie oraz obowiązujące strefy zakazu umocnień narzucone postanowieniami traktatowymi. Już w lutym 1921 r., Inspektor Saperów i Fortyfikacji pisząc o projektowaniu fortyfikacji, charakteryzował je jako

„Rozciągnięte umocnione strefy [Befestigungszone] […], dopasowane do terenu i przez ich podział w głąb umożliwiające zaciętą, ruchliwą obronę. Głównym wrogiem umocnień jest zmasowany ostrzał ciężkiej i najcięższej artylerii. Stąd by usunąć spod niego urządzenia, nie będzie można zrezygnować z najsilniejszych środków biernej ochrony (betonu, pancerzy). Jednak siły umocnień szukać  się będzie mniej w nich, bardziej zaś w rozdzieleniu poszczególnych członów założenia w przestrzeni, szczególnie w głąb, umiejętnym włączeniu ich w teren i usunięciu ich spod obserwacji z ziemi oraz z powietrza, przede wszystkim jednak w ofensywnym wykorzystaniu żywych sił obrony oraz planowym przygotowaniu tej ostatnie”[4].

W przedniej części umocnionej strefy znajdą się tylko pojedyncze, odpowiednio umocnione stanowiska ckm i drużyny strzeleckie. Gęstość rozbudowy i moc budowli przybiera w głąb. […] strefa obrony pieszej przechodzi stopniowo w strefę artylerii. Przy słabości naszej artylerii, zarówno liczebnej jak i w zakresie wyposażenia i pokrycia zapotrzebowania na amunicję, ogólnie nie będzie ona mogła dopuścić do nawiązania walki z artylerią nieprzyjaciela.

Poszczególne strefy umocnień miały stanowić oparcie dla wycofujących się oddziałów znad granicy, jak również przez swoją specyfikę – najskuteczniej jak to możliwe – niwelować działanie lotnictwa, artylerii oraz czołgów, którym Niemcy nie byli w stanie się adekwatnie przeciwstawić. W celu ułatwienia projektowania pozycji obronnych, już w 1921 r. sporządzono odpowiednie wytyczne, w których zawarto projekty typowych żelbetowych schronów-ukryć dla piechoty, chroniących przed ostrzałem lekkiej i średniej artylerii oraz pojedynczymi trafieniami pociskami artylerii ciężkiej[5]. Dla każdej z budowli przedstawione zostały odpowiednie wyliczenia, umożliwiające kalkulowanie i planowanie zapotrzebowania na niezbędne materiały oraz siłę roboczą. Cztery lata później przedstawiono dalsze rozwinięcie koncepcji umocnień oraz typowych schronów w „Zasadach rozbudowy stref oparcia i uzbrojeniowych„. Kwestie taktyczne ujęto w następujący sposób:

„Celem obrony stref oparcia [Rückhaltszone] jest zyskanie na czasie. Powinny one ograniczyć włamanie przeciwnika po utracie obszarów przygranicznych i dać w ten sposób czas niezbędny do wystawienia wojska, jak również chronić obszary ważne dla wytwarzania wyposażenia wojennego. […]Strefy oparcia prowadzone są w miarę możliwości tak, że sprzyjające obronie odcinki nadają im możliwie duży stopień naturalniej mocy. Szczególnie pożądane są przeszkody przed frontem wykluczające albo przynajmniej utrudniające atak czołgów nieprzyjaciela. Tak samo ważna jest dobra ochrona przed oddziaływaniem nieprzyjacielskiej artylerii i obserwacją lotniczą. […] Dążyć zatem należy do stworzenia korzystnych warunków do walki bliskiej w starannie do tego przygotowanym, nieprzejrzystym terenie. Punkt ciężkości naszej obrony leży w oddziaływania karabinów maszynowych, […]. Strefa oparcia składa się [także] ze strefy oporu, której głębokość stosownie do ważności i warunków terenowych danego miejsca wynosić będzie od 1 do 2 km”[6].

W praktyce, ze względu na ograniczenia traktatowe, strefę oparcia wyznaczono wzdłuż rzeki Odry, natomiast na interesującym nas obszarze kostrzyńskim jako strefę oparcia wyznaczono Pozycję Ilanki-Lenki (Eilang-Lenzestellung, w polskojęzycznej literaturze określana jako Przedmoście Odrzańskie[7]), będącą jednocześnie nową, wysuniętą pozycją uzbrojeniową (Armierungsstellung) twierdzy.

 „Przedmoście odrzańskie” – Pozycja Lenki-Ilanki

Na przestrzeni lat zmieniało się znaczenie i zadania twierdzy kostrzyńskiej, a co za tym idzie plany jej rozbudowy i środki przeznaczane na ten cel. W latach 70. XIX w. zaliczano ją do najważniejszych twierdz niemieckich, na równi z Królewcem, Toruniem i Poznaniem, przy czym już w 1886 r. jej rolę sprowadzono do drugorzędnej, gotowej do odparcia armii polowej uzbrojonej w artylerię nie przekraczającą kalibru 15 cm. Trwające prace przy fortach „Sarbinowo” i „Gorgast” nakazano zakończyć jak najmniejszym kosztem, a forty „Czarnów” i „Żabice” oddać w formie „półsurowej”. Przed wybuchem I wojny światowej, ze względu na wciąż malejące znaczenie twierdzy, nakłady materiałowe i finansowe ograniczano. Prowadzono jednakże prace studialne do przygotowań rozbudowy umocnień na wypadek działań wojennych. Już po ich rozpoczęciu, przystąpiono do budowy fortyfikacji polowych oraz ok. 30 schronów, przeznaczonych na ukrycia dla piechoty i amunicji[8]. Wykonano tym sposobem ciągły zewnętrzny pas umocnień twierdzy, określany mianem tzw. pozycji uzbrojeniowej.

Znaczenie obszaru kostrzyńskiego, w tym całego w łuku Odry i Warty (Oder-Warthebogen), wzrosło po zakończeniu działań wojennych i ustaleniu nowych granic z Polską. Jednakże negatywnie na temat rozbudowy umocnień w obrębie wcześniej wyznaczonej pozycji uzbrojeniowej twierdzy wypowiedział się ówczesny Inspektor Saperów i Fortyfikacji, płk. Ludwig. W jego opinii odcinek Pamięcin (Frauendorf) – Laski Lubuskie (Lässig) – wsch. od Słońska (Sonnenburg), nie posiadał przed sobą (naturalnej) przeszkody i mógł zostać utrzymany tylko w przypadku bardzo silnej rozbudowy. Do jego głównych słabości zaliczył niekorzystne połączenie z tyłami, które na częściowo bagnistej, nieosłoniętej równinie między Kostrzynem a wysoczyzną na której leży pozycja, ogranicza się w zasadzie tylko do dwóch dróg. Wycofanie się po utracie pozycji byłoby niezwykle trudne, szczególnie gdy mosty w obrębie miasta znalazłyby się w zasięgu artylerii przeciwnika. Jego zdaniem pozycję uzbrojeniową, będącą jednocześnie linią oporu wedle obowiązujących kryteriów doktrynalnych, należało przesunąć na wschód i wyznaczyć na rzekach Ilance (Eilang) i Lence (Lenze)[9]. Przebieg ten dawał możliwość stworzenia przyczółka zarówno dla wycofujących się wojsk, jak i punktu wyjścia do kontrofensywy. Sugerował priorytetową rozbudowę przez komendanturę kostrzyńska właśnie tej pozycji, a dopiero później gdy zostanie ona ukończona lub dojdzie do walk, skierować swój wysiłek na pierwotną pozycję uzbrojeniową twierdzy. Rozbudowa samej Pozycji Ilanki-Lenki, m.in. o schrony bojowe dla ckm, powinna nastąpić już w czasie pokoju, a w szczególności newralgiczne punkty, które wskazano w rejonie Gredna (Gräden, obecnie nie istnieje) i młyna znajdującego się 4 km dalej na północ, koło Ośna Lubuskiego (Drossen) oraz na wschód od Słońska. Za pożądane uznano również spiętrzenia na obu rzekach, służące podniesieniu walorów obronnych terenu i tworzące ciągłą przeszkodę dla pojazdów pancernych. Obszary pozycji, które pozbawione były zadrzewień należało uzupełnić odpowiednimi maskami roślinnymi (Baummasken) aby utrudnić przeciwnikowi obserwację. Planowano również wzniesienie dwóch przepraw na Odrze, w rejonie Lubusza (Lebus) i Górzycy (Göritz), na etapie przygotowań uzbrojeniowych. Obronę obszaru pomiędzy Pozycją Ilanki-Lenki a granicą z Polską zamierzano oprzeć na naturalnych ciekach wodnych ujętych w dwie linie umocnień biegnące z południa na północ: Radnica (Rädnitz) – Poźrzadło (Spiegelberg) – Lubniewice (Königswalde) – Rudnica (Hammer) oraz Bródki (Kl. Blumberg) – Ołobok (Mühlbock) – Lubrza (Liebenau) – Bledzew (Blesen) – Stary Dworek (Alt Höfchen). Druga z nich była korzystniej położona i określana jako Pozycja Niesłysz-Obra (Nischlitz – Obra) [10].

Ryc. 1. Inwentaryzacja schronów Pozycji Ilanki-Lenki wykonana przez M.K.K. przed zniszczeniem budowli. Żródło: CAW.

Pod koniec sierpnia 1925 r. Inspektor Saperów i Fortyfikacji, informował o postępujących pracach na Pozycji Ilanki-Lenki i rozpoczęciu budowy w najważniejszych punktach „ostrzałoodpornych pozycji dla ckm” – przy czym miano ukończyć tylko sześć z nich[11]. Z kontekstu można wywnioskować, iż chodziło o żelbetowe ukrycia (Betonunterstände) zagłębione w gruncie, przewidziane dla ochrony obsady stanowisk karabinów maszynowych w czasie ostrzału artyleryjskiego, a nie obiekty typowo bojowe ze strzelnicą dla ckm. Zdają się to potwierdzać sprawozdania Międzysojuszniczej Komisji Kontroli[12], która wskazała istnienie łącznie pięć schronów na tej pozycji. Obiekty te, w ramach ustaleń tzw. umowy paryskiej[13], miały zostać zniszczone do 25 czerwca 1927 r. a rozbiórka ich została potwierdzona podczas późniejszej inspekcji Komitetu Wojskowego Rady Ambasadorów na początku lipca tego samego roku.

Konstrukcyjnie budowle były wykonane z żelbetu, o grubości ścian i stropów nie przekraczających 1 m, z jednym pomieszczeniem o powierzchni ok. 20 m2 zamykanym od zewnątrz pojedynczymi drzwiami nieokreślonego obecnie typu. Warto w tym momencie wspomnieć o dwóch ukryciach o podobnych charakterze i pochodzących prawdopodobnie z analogicznego okresu, a znajdujących się w Kostrzynie – pierwszy z nich posadowiono na bastionie odrzańskim Dzieła Rogowego a drugi w rejonie północnego przyczółka mostu kolejowego na Warcie. Pierwsza z konstrukcji, jednokomorowa, zbieżna jest z projektem typowego schronu przedstawionego we wspomnianej już wcześniej instrukcji budowlanej z 1921 r., natomiast druga, dwukomorowa, wydaje się być rozwinięciem pierwszej i nie posiada swojego odpowiednika w rzeczonym dokumencie. Obie budowle posiadają po jednym wejściu z którego prowadzi korytarz (pełniący jednocześnie rolę magazynową dla ckm i amunicji), odpowiednio do jednego lub dwóch pomieszczeń. W każdym z nich znajdowała się stalowa płyta z otworem strzelniczym osłaniająca stanowisko wewnętrznej obrony wejścia. Dokładna data budowy tych obiektów wymaga dalszych badań i na obecnym ich etapie można ją jedynie zawęzić do lat 1921-1928.

Ryc. 2. Przykładowy projekt schronu z 1921 r. oraz realizacja wykonana na kostrzyńskim Bastionie Odrzańskim. Rys. Krzysztof Motyl 2022

W październiku 1926 r. nakazano wstrzymanie rozbudowy Pozycji Ilanki-Lenki, nadając jej charakter linii tyłowej, na której prace przewidywano wyłącznie w razie potrzeby. Jej dotychczasową rolę przejęła wysunięta dalej na wschód Pozycja Niesłysz-Obra, ktorej obszar pomiędzy Bródkami a Ciecierzycami (Kl. Czettritz), wyznaczony został na strefę oporu i głównej walki. Nową pozycję należało zaprojektować w taki sposób, aby w razie zagrożenia gotowość do obrony uzyskała po trzech dniach prac, a po kolejnych jedenastu – możliwość odparcia silnego polskiego ataku wspartego artylerią. Odpowiednią siłę rozbudowy oraz jej głębokość należało dostosować do lokalnych warunków terenowych oraz wagi danego odcinka, jak również zaplanować niezbędną część prac już w trakcie pokoju. Komendantura kostrzyńska miała niespełna pięć miesięcy, aby do końca marca 1927 r. przygotować odpowiednie plany, a następnie poprzez dowództwo Okręgu Wojskowego nr III (Wehrkreiskommando III, dalej: WKIII) przekazać je do Ministerstwa Obrony Rzeszy[14].

Prace koncepcyjne związane z Pozycją Niesłysz-Obra zbiegły się w czasie z rozpoznaniem lokalizacji przyszłych umocnień nadodrzańskich.

Fortyfikacje nadodrzańskie

Umocnienia nad Odrą, w latach 20. i 30. XX w., zgodnie z nomenklaturą niemiecką określane były jako Pozycja Odrzańska (Oderstellung). Za jej rozbudowę odpowiedzialne były komendantury forteczne w Opolu, Wrocławiu, Głogowie oraz Kostrzynie, którym podlegały odpowiednio odcinki wzdłuż rzeki Osobłogi (Hotzenplotz) od granicy z Czechosłowacją do ujścia Odry w rejonie Krapkowic, Odry od ujścia Osobłogi do ujścia Kaczawy (Przystań Chrobrego), od Przystani Chrobrego do Będowa (Bindow) oraz niespełna 170-kilometrowy odcinek rzeki pomiędzy Będowem a Hohensaaten[15] podporządkowany Festungskommandantur Küstrin. Cały ten obszar wyznaczony został jako główna i najgłębiej usytuowana strefy oparcia (Oderrückhaltzone) na wschodniej granicy Niemiec[16].

Wymienione wcześniej komendantury, otrzymały w grudniu 1926 r. od dowództwa WKIII zadanie przeprowadzenia szczegółowego rozpoznania obszaru nad Odrą i Osobłogą. W efekcie zarządzonych działań oczekiwano przygotowania informacji o przebiegu przyszłej głównej pozycji bojowej, podziału na odcinki taktyczne oraz szczegółowego zakresu ich rozbudowy[17]. Jednocześnie dowództwo WKIII wystosowało do Ministerstwa Obrony Rzeszy propozycję budowy w okresie pokoju umocnień nad Odrą, na którą przystano w 1928 r. warunkując ją jednak istotnymi ograniczeniami związanymi przede wszystkim z relatywnie niewielką ilością funduszy przeznaczonych na ten cel. W zaistniałej sytuacji, umocnienia w ramach całej pozycji nie wchodziły w rachubę i należało rozbudowę podzielić na mniejsze fragmenty, które w miarę możliwości zostaną rozszerzone w kolejnych latach. Jako najważniejsze z punktu widzenia obrony, i przeznaczone w pierwszej kolejności do umocnienia, wyznaczono odcinki: Ścinawa (Steinau), Chobienia (Köben), Bełcz Wielki (Oderbeltsch), Wyszanów (Schwusen), Cigacice (Tschicherzig), Bytom Odrzański (Beuthen) oraz Siedlisko (Carolath)[18].

Zgodę na rozpoczęcie prac nad Odrą wydał ówczesny minister Reichswehry Karl Eduard Wilhelm Groener 22 grudnia 1928 r. Faktycznie jednak schrony zaczęto betonować wiosną 1929 r. wyłącznie na obszarze komendantury głogowskiej, po zakończeniu procesu wykupu gruntów oraz sporządzaniu niezbędnej dokumentacji projektowo-budowlanej dla pierwszej partii obiektów. W ramach prac powstało 30 schronów, za łączną kwotę 600 000 RM, z czego zdecydowaną większość stanowiły – jako novum w niemieckiej fortyfikacji okresu międzywojennego – schrony bojowe z osłoniętym całościenną ośmiocentymetrową płytą stalową stanowiskiem dla ckm, w tym jeden dwusektorowy schron bojowy (dla dwóch) ckm. Dopełnieniem całości były dwa schrony bierne – każdy dla dwóch drużyn. Jako lokalizacje wybrano odcinki Przystań Chrobrego (Aufhalt), Dziewin (Dieban), Ścinawa oraz Chobienia[19].

W 1930 r. w dalszym ciągu planowano przede wszystkim fortyfikować obszar podlegający komendanturze głogowskiej, planując budowę 27 schronów na odcinkach Ścinawa, Chobienia, Radoszyce (Radschütz), Gołkowice (Golgowitz) i Cigacice. Dodatkowo w celu rozpoczęcia przez komendanturę wrocławską budowy 10 schronów bojowych na odcinkach Lubiąż (Leubus), Malczyce (Maltsch), Rzeczyca (Regnitz) i Brzeg Dolny (Dyhernfurth) zabudżetowano kwotę 200.000 RM[20].      

Na interesującym nas obszarze komendantury kostrzyńskiej, pierwsze przyznanie środków na budowę umocnień nastąpiło dopiero 21 sierpnia 1930 r., kiedy szef dowództwa wojsk lądowych (Chef der Heeresleitung, dalej: ChdHL) poinformował, iż „biorąc pod uwagę wystarczające środki budżetowe, około 200 000 RM zostanie udostępnione dowództwu Twierdzy Kostrzyn […] w celu rozpoczęcia budowy stanowisk ckm dla bezpośredniej osłony Odry„. Jednocześnie zwrócono się do właściwego dowództwa okręgu wojskowego o przedstawienie do dnia 1 grudnia 1930 r. ChdHL propozycji lokalizacji 12 schronów. Priorytetowe w tym względzie było zabezpieczenie przepraw na Odrze[21].

Po ocenie przedstawionych wyników oraz na podstawie wizytacji Inspektora Saperów i Fortyfikacji w dniach 23 i 24 lutego 1931 r., ChdHL zleciło 2 marca 1931 r. przygotowanie projektów budowlanych dla pięciu schronów bojowych na odcinkach Krosno Odrzańskie (Crossen) i Eisenhüttenstadt (Fürstenberg). Projekty miały zostać przedłożone do 30 marca. Ponowna kontrola Inspektora Saperów i Fortyfikacji, dwóch wyżej wymienionych odcinków, miała miejsce w dniach 14 i 15 kwietnia i zakończyła się zatwierdzeniem przez ChdHL propozycji komendantury. 18 kwietnia 1931 r. wydano zgodę na budowę schronów dołączając jednocześnie następujące uwagi:

„Odcinek Krosno Odrzańskie

Stanowisko nr 9: Oś ostrzału nieco bardziej na wschód. Ze względu na eksponowane położenie należy wzmocnić strop do 1,20 m, ścianę zachodnią do 1,50 m. Dostosować dojście do planowanej budowy garażu. Nasadzenie na północnym fragmencie wału ma zostać zwiększone ze względu na  widoczność od północnego zachodu.

Stanowisko nr 11: nie ma być umieszczone w szopie, ale przy jej południowej ścianie w taki sposób, aby strzelnica nie była widoczna z lasu na południowy zachód od Marcinowic (Merzdorf). Dostosować kamuflaż do szopy. […].

Odcinek Fürstenberg. Prace projektowe należy wykonać dla:

a) Stanowiska nr 1

b) Stanowiska nr 2 (około 500 m na północ od stanowiska nr 1). Kierunek ostrzału na południowy wschód.

c) W miejsce proponowanego stanowiska nr 4 mają być zaprojektowane 2 schrony odłamkoodporne z podwyższonym stanowiskiem strzeleckim dla M.G., które ma być zabezpieczone przed ogniem karabinowym przeciwpancernym ze wschodu. Kierunek ognia na południowy wschód lub północny wschód (most). […].

e) Stanowisko 7: Stanowisko zostanie przesunięte o około 2,5 m na wschód. Nasadzenia powinny być wzmocnione przed widokiem ze wschodu i północnego wschodu.

f) Stanowisko 8: W kierunku wschodnim należy wzmocnić naturalny kamuflaż„[22].

Fot. 1. Schron bojowy (MG-Schartenstand C. 9) w kurtynie wału szwedzkich fortyfikacji przylegających do terenu zamku w Krośnie Odrzańskim. Fot. Wojciech Opyrchał 2009

Fot. 2. Schron bojowy (MG-Schartenstand C. 11). Na bocznej ścianie widoczne pozostałości murowanej szopy, maskującej schron od strony północnej. Fot. Wojciech Opyrchał 2009

Fot. 3. Stanowisko dla ckm w izbie bojowej schronu S. 8 w Eisenhüttenstadt (dawniej Fürstenberg). Widoczne zachowane zamknięcia strzelnicy w płycie stalowej o grubości 8 cm. Fot. Dariusz Pstuś 2017

Fot. 4. Stanowisko ckm na stropie schronu odłamkoodpornego S. 4a w w Eisenhüttenstadt (dawniej Fürstenberg). W oddali fragment zachowanego mostu w Kłopocie. Fot. Dariusz Pstuś 2017

Fot. 5. Schron odłamkoodporny S. 4a na południe od zniszczonego mostu na Odrze przy Eisenhüttenstadt (dawniej Fürstenberg). Fot. Fot. Dariusz Pstuś 2017

Projekty budowlane, a także kosztorysy miały być jak najszybciej przekazane do ChdHL.

Już pod koniec maja 1931 r. wyznaczono kolejne etapy rozbudowy na obszarze komendantury na rok 1932, zgodnie z którymi planowano „między Będowem a Połęckiem [Pollenzig] w miejscach potencjalnych przepraw ok. 12 schronów bojowych dla ckm„. Propozycje należało złożyć do 1 października 1931 r., a po zapoznaniu się z nimi, na początku listopada, zlecono prace projektowe dla wybranych dwóch lokalizacji w rejonie Będowa i Krosna:

„A. Schrony odcinka Będów:

[…]

1.) Schron bojowy dla ckm (B. 1).

Lokalizacja zgodna z sugestią Komendantury Kostrzyn, ale około 30 kroków bliżej zatoczki na północ. Kierunek ostrzału tak, aby objąć zachodnią część Będowa. Poprawić nasadzenia, także na cyplu zatoczki od północy.

2) Schron bojowy dla ckm (B. 1a).

Stanowisko w lesie na północ od domu wałowego. Kierunek strzelania w górę rzeki wskazany w terenie przez wysokie drzewo.

B. 1 i B. 1a należy zaprojektować jako standardowe schrony ze stanowiskiem ckm osłoniętym płytą stalową.

3) W wysuniętym zakolu Odry na południe od Będowa wystarczające będą stanowiska dla około 2 M.G., wykorzystujące strome skarpy starego nasypu.

[…]

4) Schron bojowy dla ckm (B. 3).

Wieża za wałem nie wchodzi w rachubę.

Komendantura w Kostrzynie prowadzi negocjacje z właściwym urzędem ds. wałów w sprawie zgody na budowę w grobli cofkowej. Kierunek ostrzału w stronę zachodniego skraju Będowa (stodoła).

5) Stanowisko dla ckm (B. 4).

Nie wieża, lecz standardowy schron. Umieścić około 25 kroków dalej lub więcej niż sugerowano. Kierunek ostrzału na środek rzeki w zakolu Odry, na północ od 498 km [biegu rzeki][…].

6) Budowę stanowiska B. 5 i B. 6 odkłada się w czasie.

B. Schrony odcinka Krosno:

1) Rezygnuje się ze schronów od C. 4 do C. 8 odpowiednio na południe od Gostchorza [Goskar] i Chyże [Hundsbelle], proponowanych jako konstrukcje przeciwodłamkowe. W ich miejsce mają być przewidziane obiekty budowane w czasie mobilizacji. […]

2) Schron bojowy dla ckm C. 12 i C. 13.

Przygotowanie projektu […] dla dwóch stanowisk na cyplu w rejonie 517 km [rzeki], które dominują nad Odrą z przecinającym się sektorami ostrzału w górę rzeki do ujścia Bobru i w dół rzeki do rejonu na południe od Osiecznicy [Güntersberg]”.

Fot. 6. Schron bojowy B. 1 odcinka Będów. Widoczna płyta stalowa o grubości 8 cm oraz otwór strzelnicy ckm. Fot. Dariusz Pstuś 2017

Propozycje przedstawione dla odcinka Połęcko zostały po dokładnym przeanalizowaniu przez ChdHL tymczasowo odrzucone, ponieważ skuteczna obrona byłaby możliwa tylko w przypadku wbudowania schronów w tamtejszy wał przeciwpowodziowy. Wobec trudnej sytuacji wałowej na tym odcinku Odry, ChdHL nie liczyło na uzyskanie zgody w tej kwestii od odpowiedniego urzędu wodnego. Jednocześnie jednak wnioskowano o analizę w jakim stopniu biegnąca na południe od Połęcka rzeka Łomianka (Strieming) może zostać zagospodarowana jako skuteczna przeszkoda wodna. Planiści wojskowi spodziewali się również, że budowa elektrowni wodnej z towarzyszącą jej zaporą 800 m powyżej mostu kolejowego w Starym Raduszcu (Alt-Rehfeld) znacznie poprawi możliwości obronne na sąsiednich odcinkach Odry poniżej ujścia Bobru[23].

Z końcem listopada 1931 r. ChdHL wyznaczyło dalsze lokalizacje dla rozbudowy w roku budowlanym 1933:

„C. Kostrzyn:

a) Lokalne zabezpieczenie odcinka Odry po obu stronach Białej Góry [Weißer Berg] (na południe od Rąpic [Rampitz]).

b) Lokalna obrona przepraw po obu stronach Połęcka (bez stanowisk na wałach).

c) Zabezpieczenie odcinka Urad-Kunice (Aurith-Kunitz)”.

ChdHL zaznaczyło jednak, że „rodzaj budowy będzie zależał od wyników zarządzonych badań nad możliwością spiętrzenia wód Łomianki i [ufortyfikowania] obu stron Fürstenberg” i będzie miał na razie tylko charakter prowizoryczny. Ponadto podczas badań należało bezwzględnie dopilnować, aby „stanowiska ckm osłonięte płytami stalowymi [Stände mit Schartenplatten] były stosowane tylko w najważniejszych i szczególnie zagrożonych punktach„[24].

Równocześnie ChdHL zażądało od WKIII przedstawienia wyników rozpoznania do 1 października 1932 r. Na początku 1933 r. zrezygnowano z rozpoczęcia prac na odcinku Połęcko, podtrzymując jednak jego dalszą rozbudowę w przyszłości[25].

Bazując na zachowanej korespondencji pomiędzy ChdHL i WKIII nie zawsze w jednoznaczny sposób można wywnioskować, które z obiektów fortyfikacyjnych faktycznie powstały a których budowy zaniechano. Posiłkując się badaniami terenowymi oraz dostępną literaturą można jednakże stwierdzić, że w rejonie Krosna Odrzańskiego wykonano w 1931 r. trzy schrony bojowe: C. 9 – w pobliżu zamku oraz C. 10 i C. 11 na zachód od miasta na terenie dawnego folwarku Kletna (Vorwerk Klette). W tym samym roku w rejonie obecnego Eisenhüttenstadt zbudowano cztery schrony (S. 4a, S. 4b, S. 7, S. 8) a status pozostałych dwóch (S. 1, S. 2) jest nieznany[26]. Natomiast do budowli powstałych w 1932 r. przyporządkować można dwa obiekty (C. 12 i C. 13) wzniesione na zachód od Krosna Odrzańskiego oraz cztery budowle z rejonu Będowa (B. 1, B. 1a, B. 2, B. 3)[27].

Komendantura kostrzyńska nie prowadziła dalszej rozbudowy Pozycji Odrzańskiej po 1932 r., cały wysiłek fortyfikacyjny na tej linii umocnień zasadniczo skupiał się już na odcinku podlegającym przede wszystkim komendanturze głogowskiej oraz dalszym organom niemieckiej służby fortyfikacyjnej po 1. października 1934 r. Całość prac rozbudowy pokojowej nad Odrą została zakończona w 1937 r. To na co należy zwrócić szczególną uwagę w odniesieniu do Oderstellung na obszarze działania komendantury kostrzyńskiej to mimo sumarycznie niewielkiej ilości obiektów ich stan jest zdecydowanie najlepszy w porównaniu do pozostałych odcinków – na piętnaście wybetonowanych budowli tylko jedna z nich częściowo została zniszczona wybuchem (C. 13) prawdopodobnie podczas pozyskiwania płyty stalowej zaraz po wojnie, a w kolejnej (C. 12) tego samego typu pancerz wycięto na złom w latach 2008-2010. Nie bez znaczenia jest też unikatowość budowli w tak niewielkim zasobie – konstrukcje S. 4a, S. 4b i S. 3 nie mają swojego odpowiednika nie tylko na tej konkretnej linii umocnień, ale również na pozostałych niemieckich pozycjach obronnych tego okresu. Umocnienia te są też zdecydowanie mniej znane od pozostałych konstrukcji i odcinków Pozycji Odrzańskiej wśród badaczy i miłośników tematu, co najzwyczajniej można tłumaczyć brakiem umieszczenia ich na arkuszach niemieckich map inwentaryzacyjnych z 1944 r., których kopie od lat niezmiennie stanowią pomoc w poszukiwaniach budowli Oderstellung w terenie[28].

Pomiędzy pozycją graniczną a obszarem umocnionym – rozwój koncepcji

Przyczyny zaprzestania dalszych prac nad Odrą na obszarze komendantury kostrzyńskiej, z dużym prawdopodobieństwem, należy doszukiwać w niesprecyzowanych zamierzeniach ufortyfikowania niemieckiej granicy wschodniej w ogóle, a obszaru łuku Odry-Warty w szczególności.

Jak wyglądały niemieckie fortyfikacje w tym przełomowym okresie? Najlepiej tę kwestię podsumował gen. Ludwig Beck[29], ówczesny szef Truppenamt, w korespondencji z początku 1934 r. skierowanej do Inspektora Saperów i Fortyfikacji (In 5), płk. Otto-Wilhelma Förstera[30]:

„Zobowiązania wynikające z porozumienia paryskiego, sytuacja militarna i [ograniczone] możliwości finansowe zmusiły nas do szukania tymczasowych rozwiązań w zakresie umocnień. Do tej pory nie mogło być mowy o budowie silnych fortyfikacji. Brakowało nam pieniędzy, czasu, możliwości technicznych i siły roboczej, aby to zrobić. W naszej sytuacji należało przede wszystkim stworzyć możliwość ukrycia i obrony dla strażników granicznych w sprzyjającym terenie, aby zyskać czas na formowanie i szkolenie wojska […]. To właśnie z tych powodów powstały wcześniejsze pozycje umocnione. W wydanych rozkazach wyraźnie zarysowane są dla nich poszczególne zadania. Na naradach i podczas podróży [studialnych] nigdy nie było wątpliwości, że są to tylko pozycje, w których oddziały mogą się utrzymać w odwrocie znad granicy i które dlatego miały być utrzymywane przez dłuższy czas, ale nie na długo. W związku z tym konstrukcje miały być dostosowane do potrzeb bojowych. W sposobie realizacji In 5 miał wolną rękę.

Z naszą słabą armią […]nie mogliśmy sobie pozwolić […] na rozpoznanie i rozwój przez lata jak Francuzi, a potem nagle stworzyć front forteczny, ale musieliśmy i nadal musimy postępować odcinkami. Nie zamierzano, ani nigdy nie mówiono, aby ze wszystkich budowanych obecnie pozycji rozwinąć silne ufortyfikowane fronty i w ten sposób przygotować do wojny pozycyjnej wielkie środki.

Dotychczasowa rozbudowa i jej kontynuacja w 1934 roku nie są postrzegane jako typowa forma fortyfikacji lądowej. Stanowi on jedynie rozszerzenie rozbudowy bezpieczeństwa, które można osiągnąć przy ograniczonych dostępnych środkach”[31]

Jak już wcześniej wspomniano, pierwsze niemieckie schrony bojowe okresu międzywojennego powstały na Pozycji Odrzańskiej w 1929 r. Były to obiekty niewielkie kubaturowo, posiadające zasadniczo tylko jedno pomieszczenie przeznaczone dla stanowiska ckm, które osłoniętego pionową 8 cm płytą stalową. Konstrukcje te, zasadniczo do siebie podobne, powstawały dalej w 1930 r. nad Odrą a od 1931 r. również na Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung), pomiędzy Tucznem (Tütz) i Wałczem (Deutsch Krone)[32]. W 1932 r. rozpoczęto rozbudowę Pozycji Lidzbarskiej (Heilsberg-Stellung), na której na szeroką skale zaczęto stosować uproszczone konstrukcyjnie, i praktycznie o połowę tańsze w wykonaniu, schrony bojowe ze stropami na blasze falistej oraz mniejszymi pancerzami osłaniającymi stanowisko ckm – odpowiednio 2 lub 4 cm płytami stalowymi.

Dopiero w 1933 r. pojawiają się symptomy nadchodzących zmian, zasadniczo w postaci: a) rozbudowy obejmującej całe odcinki taktyczne lub ich fragmenty, b) schronów posiadających więcej niż dwa stanowiska bojowe, c) wzmocnienie konstrukcji ścian do 150 cm ramach nowo wprowadzonej odporności „B”. Do reprezentantów tych rozwiązań można zaliczyć budowle powstałe w Wałczu oraz pomiędzy jeziorami Pile i Ciemino na Pozycji Pomorskiej oraz nad rz. Pasłęką na Pozycji Lidzbarskiej[33].

Podwaliną pod budowę wytrzymalszych konstrukcji były, fundamentalne dla niemieckiej fortyfikacji tego okresu, „Wytyczne do budowy fortyfikacji stałych. Część 3. Budowle betonowe i elementy pancerne” z sierpnia wspomnianego roku[34]. Obiekty do tej pory budowane pokrywały się z nowo wprowadzonymi kategoriami B1 oraz C – posiadającymi odpowiednio ściany o grubości 1 m i poniżej. Nowe standardy dopuszczały wznoszenie budowli bomboodpornych o odporności A, o ścianach o grubości 3,5 m, wytrzymujących ostrzał z dział najcięższych kalibrów. Jednakże w 1933 r. nie zaprzestano budować obiektów o odporności B1 oraz D, lecz równocześnie zaczęto wprowadzać schrony o odporności B – wytrzymujących trafienia pociskami kalibru 15 cm oraz 21 cm. Szerszy program ich budowy, jak już wspomniano, realizowano na Pozycji Lidzbarskiej.

Z końcem roku, bazując na zebranych do tej pory doświadczeniach, wydane zostają przez ChdHL „Wytyczne dla projektowania i budowy urządzeń obronnych w czasie pokoju”[35] uzupełnione niespełna miesiąc później przez uwagi Inspekcji Saperów i Fortyfikacji jako „Taktyczno-techniczne zasady rozbudowy umocnionych pozycji w czasie pokoju”, zawierające wskazówki niezbędne przy planowaniu rozbudowy pozycji obronnych, jako odcinków składających się ze schronów rozmieszczonych linearnie w terenie i powiązanych sektorami ostrzału karabinów maszynowych. Wytyczne dzieliły rozbudowę na trzy stopnie: zabezpieczającą, podczas której wykonywano tylko najbardziej potrzebne schrony, wybrane fragmenty sieci łączności telefonicznej, przeszkody przeciw piechocie i pojazdom pancernym; wzmacniającą, w której wznoszono pozostałe elementy systemu obronnego oraz uzbrojeniową, której zadaniem było doprowadzenie całości pozycji do pełnej gotowości bojowej[36].

Pozycje umocnione były tylko jedna z dróg ewolucji niemieckiej fortyfikacji, wywodzącą się bezpośrednio z doświadczeń pierwszo wojennego pola bitwy, nie bez znaczenia i wpływu były jednak koncepcje, które pojawiały się w innych szkołach narodowych tego okresu. Tematem szeroko dyskutowanym ówcześnie była francuska myśl fortyfikacyjna, szczególnie gdy od 1929 r. zaczęto ją realizować w praktyce tworząc niezwykle rozległe, jak na owe czasy, dzieła obronne pokroju grupy warownej „Hackenberg” (Ouvrage Hackenberg) budujące funkcjonujący do dziś obraz monumentalnej „Linii Maginot’a”. Płk. Otto-Wilhelm Förster, w swoich wspomnieniach wydanych już po wojnie, podejmował próbę wyjaśnienia czym miałyby być nowe umocnienia i dlaczego w obowiązującej nomenklaturze służby fortyfikacyjnej adaptowano określenie „twierdza” (Festung) do nowej roli:

„Odrzucając ciągłe (linearne) pozycje graniczne, staraliśmy się znaleźć odpowiednio inną formę fortyfikacji lądowej. Doszliśmy do idei formy, która pod nazwą „obszar umocniony” [befestigtes Gebiet] jest również preferowana w stosunku do pozycji liniowej, na przykład przez francuskiego generała Culmanna[37]. Zasady strategiczne dla tej formy fortyfikacji są takie same jak te, które dotyczyły [wcześniej] twierdz. Dlatego też termin „twierdza”, który kojarzy się z pojęciem ochrony i bezpieczeństwa, można zachować bez zmian”[38].

W toku „dyskusji i wykładów w Truppenamt, w In 5 wspominano o „fortecznym” („festungsartige”) budowaniu pozycji i ich części”, które płk. Konrad von Goßler[39] chciał jednakże doprecyzować „aby uzyskać jasny obraz myślenia In 5 na temat rozwoju rozbudowy fortecznej”. W tym celu wystosował zapytanie do Inspekcji Saperów i Fortyfikacji o przedstawienie tej kwestii na przykładzie Pozycji Niesłysz-Obra. Poruszono w nim następujące zagadnienia:

  1. Jak wyglądałaby całościowo pozycja „forteczna”?
  2. Jakie kroki należałoby podjąć w pierwszej kolejności aby do niej doprowadzić?
  3. Jakie byłyby przybliżone koszty rozbudowy bezpieczeństwa i rozbudowy całkowitej?
  4. Jaka obsada (ilość dywizji) byłaby niezbędna dla takiej pozycji? W celu wyjaśnienia tej kwestii jako pożądane uznano przedstawienie:
  5. mapy w skali 1:100 000 przedstawiającej przebieg głównej pozycji obrony (Hauptkampflinie – H.K.L.) oraz rodzaje dzieł obronnych,
  6. map lub szkiców w skali 1:25 000 przedstawiających poszczególne konstrukcje dla różnych odcinków pozycji (w lesie, na otwartym terenie, za przeszkodami wodnymi),
  7. jaki typ i odporność obiektów wchodzi w grę[40].

Ze względu na pilny charakter poproszono o jak najszybszą odpowiedź. Niestety, w toku przeprowadzonych kwerend archiwalnych, nie udało się odnaleźć tego niezwykle ciekawego dokumentu. Pomocne w tym przypadku okazało się opracowanie wtórne, pochodzące z lat 40. XX w., bazujące na odpisach źródeł, które najprawdopodobniej nie przetrwały do dziś z wojennej pożogi. Wedle jego autora, płk. Gerharda Roosa[41], In 5 ustosunkował się do wspomnianych kwestii 2 stycznia 1934 r. w memorandum, w którym zawarto następujące założenia rozbudowy „fortecznej”:

  1. Redukcja obsady umocnień ze względu na: a) zastosowanie wykwalifikowanej załogi (Festungstruppen – oddziały forteczne), b) najlepsze wyposażenie techniczne, w duże mierze zmechanizowane, c) specjalne środki obrony aktywnej, np. miotacze ognia, d) utrzymania siły bojowej załóg, nawet w przypadku trafienia obiektów pociskami największego kalibru
  2. Ścisłe kierowanie walką dzięki: a) obserwacji ze stanowisk pancernych, b) odpowiednio zabezpieczonej siecią łączności telefonicznej, c) połączeniu poszczególnych stanowisk bojowych w taki sposób, aby zapewnić odpowiednie dowodzenie, zwłaszcza przez oficerów.
  3. Obrona odcinkowa, realizowana poprzez: a) urzutowanie w głąb, b) punkty oporu (Stützpunkte), umożliwiające obronę na każdym kierunku, c) odporność dzieł na szturm (Sturmfreiheit der Werke), d) bezpieczne podziemne połączenia między poszczególnymi obiektami obronnymi, umożliwiające wycofanie się, przemieszczanie rezerw oraz zaopatrzenia[42].

Roos twierdził, że właśnie na podstawie tych postulatów, pod koniec stycznia 1934 r. ChdHL przedstawiło Inspekcji Saperów i Fortyfikacji założenia dotyczące budowy dwóch obszarów umocnionych. Pierwszy z nich miał obejmować obszar łuku Odry-Warty, którego frontem wschodnim byłaby Pozycja Niesłysz-Obra a rzeki Odra i Warta stanowiłyby odpowiednio front południowy i północno-zachodni, wzmocniony odpowiednimi przedmościami. Drugi rejon wyznaczony został na Pozycji Pomorskiej z frontem wschodnim i południowo-wschodnim na linii Tuczno – Wałcz – Szczecinek oraz frontem północnym i zachodnim na liniach Barwice (Bärwalde) – Połczyn Zdrój (Polzin) i Złocieniec (Falkenburg) – Mirosławiec (Märkisch Friedland). Rozpoznanie w terenie a następnie ufortyfikowanie tak rozległych założeń obronnych byłoby olbrzymim wyzwaniem, stąd przewidywano w czasie pokoju wykonanie prac wyłącznie na frontach wschodnich obu „czworoboków”, działając w ramach mniejszych odcinków. Dopiero po zakończeniu tego etapu, zamierzano przystąpić do rozwijania przyczółków i innych ważnych punktów na pozostałych fragmentach, których proces uzbrajania przewidziano wyłącznie na czas wojny. Wskazywano, że w pierwszej kolejności należy wykonać rozbudowę zabezpieczającą, która już zawczasu uwzględni dalszy rozwój pozycji. Jej modernizacja uzależniona będzie od znaczenia operacyjnego i taktycznego poszczególnych odcinków, aczkolwiek przyjęto że obejmie ona wybrane fragmenty obu frontów wschodnich i rozpoczęta zostanie jeszcze w 1934 r. Rozpoznanie i dalsza rozbudowa „czworoboków” znajdowała się obszarze odpowiedzialności Inspekcji Saperów i Fortyfikacji, który w tym zakresie do dyspozycji posiadał Kierownictwa Fortyfikacji (Inspizienten für das Festungswesen) oraz komendantury w Kostrzynie, Wałczu i Szczecinku[43].

Prace budowlane nawiązujace do ww. rozkazu i wykonane na Pozycji Pomorskiej w 1934 r. są niezwykle interesujące i wymagają odrębnej analizy, szczególnie w świetle koncepcji pomorskiego „czworoboku”. W przedstawiony powyżej plan prac wpisują się odcinki Stare Osieczno (Hohzeit), Kotlinka (Kesselgrund) oraz Mostniki (Neubrück) na których przygotowano rozbudowę zabezpieczającą, o niespotykanym dotąd urzutowaniu w głąb, którą już pod koniec tego samego roku zmodernizowano o strukturę „forteczną” jaką był jeden z dwóch pierwszych obiektów o odporności B, zbudowany nieopodal osady Mostniki. Ten dwukondygnacyjny schron bojowy o oznaczeniu Neu. 7 (obiekt nr 7 odcinka Neubrück), wraz z powstającą w tym samym czasie podobną budowlą w rejonie Bugna k. Szczecinka, niewątpliwie stał się protoplastą dla budowli tej samej odporności, które dopiero miały powstać na Pozycji Niesłysz-Obra[44].   

Pozycja Niesłysz-Obra jako front wschodni

Wedle wspomnień gen. Konrada Sorsche[45], to właśnie jego dyskusje prowadzone z Inspektorem Saperów i Fortyfikacji, płk. Försterem, miały doprowadzić do decyzji ministra obrony Rzeszy oraz Adolfa Hitlera o wybraniu przebiegu umocnień na Pozycji Niesłysz-Obra, a nie linii Ilanki-Lenki. W konsekwencji tych ustaleń komendantura kostrzyńska otrzymała zadanie rozpoznania terenu i przedstawienia koncepcji jego ufortyfikowania. Wzmocnieniem w tych pracach miał był przysłany z Berlina ppłk. Otto[46] z In 5. Sorche zapamiętał wydarzenia z początku roku w następujący sposób:

„Rok 1934 przyniósł nowe wielkie zadanie dla kommandantury. Inspektor Saperów i Fortyfikacji zamierzał zaproponować Führerowi budowę fortyfikacji stałych, obok budowy autostrady, w interesie realizowanego przez niego [programu] tworzenia miejsc pracy. Łuk Odry-Warty wydawał mu się do tego szczególnie odpowiedni, zwłaszcza że granica w tym miejscu przebiega najbliżej Berlina”[47].

Ryc. 3. Plan umocnień w rejonie Staropola, w skali 1:10 000, załączony do instrukcji „Taktyczno-techniczne wytyczne do budowy i eksploatacji urządzeń łączności w fortyfikacji stałej” z kwietnia 1936 r. Źródło: The U.S. National Archives and Records Administration, sygn. T79 R277, kl. 289-383.

Relacje gen. Sorsche zawierają skąpe a zarazem niezwykle ciekawe informacje o kulisach i dyskusjach wokół fortyfikacji tego okresu. Niestety w niewielkim stopniu posiadamy wiedzę o tym jak rozwijała się koncepcja Pozycji Niesłysz-Obra zanim przystąpiono do budowy obiektów znanych nam obecnie. Dużą ciekawostką jest przypadkowo odkryty plan, przedstawiający fragment umocnień zlokalizowanych na południe od Staropola, na 4,5 km odcinku pomiędzy wzniesieniem 129 m n.p.m a zachodnim brzegiem jez. Paklicko. Arkusz przedstawiający schemat fortecznej sieci telefonicznej, rozbudowę zabezpieczającą, wzmacniającą i uzbrojeniową wraz z fragmentami pozycji polowej sporządzony został w skali 1:10 000 i dołączony do dokumentu „Taktyczno-techniczne wytyczne do budowy i eksploatacji urządzeń łączności w fortyfikacji stałej”[48]. W kwietniu 1936 r., w momencie wydania instrukcji, obowiązywały jeszcze przepisy budowy i wyposażania pozycji z końca 1933 r., z którymi plan odcinka Staropole był zgodny. Można domniemywać, iż w celu skutecznego wyłożenia obowiązujących ówcześnie zasad tworzenia sieci łączności posłużono się już gotowym projektem, który był, biorąc pod uwagę fakt rozpoczęcia prac zaawansowanych prac w łuku Odry i Warty, zdecydowanie zdezaktualizowany i z całą pewnością niezrealizowany. Niezależnie od tego czy dokument faktycznie powstał w komendanturze kostrzyńskiej – stanowi interesujący przyczynek do badań nad strukturą, przynajmniej teoretyczną, wybranego odcinka umocnień zgodnie z koncepcjami z lat 1933-1934. Szczególne wartościowe byłoby porównanie do wspomnianej wcześniej realizacji umocnień w 1934 r. w rejonie Starego Osieczna na Pozycji Pomorskiej.

Powyższy plan mógł powstać w pierwszym półroczu 1934 r., niezwykle intensywnym dla komendantury ze względu na nasilenie prac rezonansowych w terenie, odbywających się wraz z przedstawicielami In 5. W efekcie tych działań ChdHL, rozkazem z dnia 12 kwietnia 1934 r., wyznaczył ogólny przebieg „wschodniego frontu linii umocnień stałych w łuku Odry-Warty” oraz zlecił przygotowanie szczegółowego projektu umocnień wraz kalkulacją kosztów i określeniem niezbędnej obsady. W przypadku skrajnej północnej części pozycji brano pod uwagę dwa warianty jej przebiegu – wzdłuż Warty lub odcinając jej zakole na linii Brzozowiec (Berkenwerder) – Kołczyn (Költschen). W przypadku wyboru drugiego wariantu zalecano przeanalizowania kwestii budowy słabszych dzieł nad Wartą, w celu opóźniania przepraw wojsk nieprzyjacielskich. Rozbudowa urządzeń hydrotechnicznych planowana była na odcinku ponad 15 kilometrów, od nieistniejącego młyna (Ferder-Mühle) zlokalizowanego 2,5 km na południe od Przetocznicy do jez. Niesłysz. Ponadto wszystkie drogi pomiędzy Nietkowicami (Deutsch Nettkow) a Skwierzyną (Schwerin) miały docelowo zostać zablokowane odpowiednimi stanowiskami bojowymi w ramach rozbudowy zabezpieczającej, ale ich wykonanie miało nastąpić w późniejszym terminie. Wskazano również konieczność prac przygotowawczych do „fortecznej” rozbudowy, która planowano rozpocząć wiosną 1936 r.[49]

 Niezwykle cennym źródłem do weryfikacji stanu faktycznego przytoczonego powyżej zakresu prac na Pozycji Niesłysz-Obra są zdjęcia zgromadzone w Archiwum Federalnym we Fryburgu Bryzgowijskim. Ogółem w 1934 r. na zlecenie komendantury kostrzyńskiej wykonano nie mniej niż 827 fotografii, z których niestety tylko część zachowała się do dziś. Udokumentowane prace obejmują różnego rodzaju obiekty hydrotechniczne i kanały w zakresie numeracji od 601 do 617, na różnym etapie wykonania. Z konstrukcji, których budowę rozpoczęto w 1934 r., wymienić można tzw. Zamek Wodny i most przesuwno-przechylny (Wasserschloß und Kipprollbrücke) 602 (18 lipca), obiekt przepływowy (Durchflußbauwerk) 609 (1 sierpnia) oraz jaz 604 (Staustelle) 604 (16 sierpnia)[50]. W lecie wykonano również rozpoznanie pod lokalizacje obiektów bojowych (Stand) o numerach 501, 502, 504, 508, 510, 511, 512 i 513, których budowę rozpoczęto rok później.

Fot. 7. Widok na ukończony Wasserschloß und Kipprollbrücke 602. Źródło: BAMA, RH32/2038.

Niezwykły rozmach prac fortyfikacyjnych na niemieckich granicy wschodniej angażował znaczące siły komendantur fortecznych, których wydziały saperskie odpowiadały zarówno za projektowanie umocnień jak i nadzór nad ich późniejszą budową, pozostając jednocześnie poza podległością pod Inspekcją Saperów i Fortyfikacji. Dodatkowym wyzwaniem w obliczu intensyfikacji robót było zapewnienie odpowiedniej ilości fachowego personelu, zarówno cywilnego, jak i wojskowego. Latem 1934 r. postanowiono dokonać reorganizacji niemieckiej służby fortyfikacyjnej i w miejsce dotychczasowych wydziałów saperskich (Pionierabteilung – Pi.Abt.), działających w strukturach komendantur w Królewcu, Giżycku, Wałczu, Szczecinku, Kostrzynie, Głogowie i Wrocławiu, stworzono każdorazowo Oddział Budowy Umocnień (Festungsbaugruppe). Od 1 października 1934 r. podlegały one odpowiednio jednej z czterech Inspekcji Fortecznych (Festungs-Inspektion), których działanie częściowo pokrywało się z obszarami okręgów wojskowych. Inspekcje natomiast zostały bezpośrednio podporządkowane, w przypadku granicy z Polską, Inspekcji Fortyfikacji Wschodnich (Inspektion der Ostbefestigungen), której siedziba znajdowała się w Berlinie. Zmiany nastąpiły również wobec Inspekcji Saperów i Fortyfikacji, która rozdzielona została na Inspekcję Saperów (Inspektion der Pioniere – In 5) oraz Inspektorat Fortyfikacji (Inspekteur der Festungen – In Fest.) podporządkowany szefowi Biura Wojsk Lądowych (Allgemeine Heeresamt – A.H.A.)[51].

Tab. 1. Organizacja niemieckiej służby fortyfikacyjnej na wschodzie od 1 października 1934 r.

  Inspekcja Fortyfikacji (Inspektion der Festungen)  
Inspekcja Fortyfikacji Wschód (Inspektion der Ostbefestigungen)   Inspekcja Fortyfikacji Zachód (Inspektion der Westbefestigungen)
Inspekcja Forteczna I  (Festungs-Inspektion I) Królewiec  Inspekcja Forteczna II (Festungs-Inspektion II) WałczInspekcja Forteczna III (Festungs-Inspektion III) Kostrzyn  Inspekcja Forteczna IV (Festungs-Inspektion IV) Głogów   
Forteczne oddziały budowlane (Festungsbaugruppen):  Oddziały budowlane (Baugruppen):
Królewiec Północ Królewiec PołudnieWałcz SzczecinekKostrzynGłogów WrocławHeilbronn Giessen

Na podstawie: BAMA, sygn. RH46/114, k. 15, Landesbefestigung und Sperrungen, 25.7.1934.

Na interesującym nas obszarze Inspekcja Forteczna nr III rozpoczęła swoją działalność od razu. Jej kierownictwo objął, działający wcześniej w Inspekcji Saperów i Fortyfikacji i współpracujący z komendanturą kostrzyńską, płk. Otto. Na potrzeby inspekcji zakupiono budynek dawnej loży, znajdujący się przy pl. Zamkowym (Renneplatz) naprzeciwko komendantury kostrzyńskiej. Na jego parterze urządzono dom oficerski twierdzy Kostrzyn, który służył odtąd jako miejsce organizowania imprez reprezentacyjnych i kursów oficerskich komendantury[52].

Reorganizacja służby fortyfikacyjnej w 1934 r., a właściwie stworzenie jej od podstaw poza strukturami komendantur fortecznych, odwróciła proces z lutego 1921 r. Wówczas, ze względu na zobowiązania traktatowe, armii niemiecka miała ograniczone możliwości utrzymywania specjalistycznego personelu odpowiadającego za planowanie i budowę fortyfikacji, a co za tym idzie przejęcie przez komendantury tych kompetencji było logiczną konsekwencją[53]. Ponadto bezsprzecznie  dobrą decyzją było zatrzymanie na miejscu doświadczonych już oficerów w rozbudowującej się służbie – do nowo utworzonej Festungsbaugruppe Küstrin przeniesieni z komendantury zostali na stanowiska kierownicze kapitanowie Ullersperger i Hempel. Czas przeprowadzonej reorganizacji również nie był przypadkowy i miał miejsce już po przygotowaniu wstępnych projektów budowlanych na rok kolejny, w którym rozpocząć miał się pierwszy, „forteczny” etap rozbudowy Pozycji Niesłysz-Obra.

Autor pragnie wyrazić podziękowania za pomoc przy tworzeniu artykułu niniejszym osobom: Krzysztof Motyl, Robert Harber, Filip Bandurski, Michał Gnybek.

Dariusz Pstuś (Kraków) – magister, absolwent Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się w obszarach związanych z niemiecką fortyfikacją okresu międzywojennego, w szczególności rozwojem budowli obronnych oraz ich wyposażeniem.

Sascha Sabien (Berlin) – magister, nauczyciel geografii, historii i języka polskiego w Niemczech. Zajmuje się badaniami nad fortyfikacjami niemieckimi z lat 1919-1945 znajdującymi się na dawnej wschodniej granicy. Członek niemieckiego Towarzystwa INTERFEST e.V. Autor i współautor opracowań i artykułów dotyczących niemieckich fortyfikacji.

Słowa kluczowe: Pozycja Niesłysz-Obra, umocnienia łuku Odry-Warty, komendantura forteczna Kostrzyn, fortyfikacje niemieckie, historia fortyfikacji, architektura obronna.

Podsumowanie: Komendantura Forteczna w Kostrzynie od 1921 r. związana była z projektowaniem oraz budową niemieckich obiektów fortyfikacyjnych w obszarze dawnej twierdzy oraz łuku Odry i Warty. Do najważniejszych jej zadań można zaliczyć rozpoznanie i sporządzenie projektów rozbudowy Pozycji Ilanki-Lenki (1925-1926), Pozycji Odry (1931-1933), Pozycji Niesłysz-Obra (1926-1934). W 1934 r. dotychczasowe kompetencje komendantury w tym zakresie przejęła Inspekcja Forteczna nr III oraz Oddziału Budowy Umocnień „Kostrzyn”.

[1] Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau (dalej: BAMA), sygn. RH2/398, k. 1, Kurze Denkschrift über die deutsche Festungen, 1921.

[2] R. Citino, Ewolucja taktyki Blitzkriegu: Niemcy bronią się przed Polską, 1918-1933, Warszawa 2010, s. 73.

[3] R. Citino, op. cit., s. 75.

[4] M. Wichrowski,  Propozycje w sprawie ukształtowania krajowych umocnień Niemiec po I wojnie światowej, 2010, mps w zbiorach autora, s. 4.

[5] BAMA, sygn. RH2/391, k. 201-219, Musterentwürfe für ständige Befestigungen, Berlin 1.11.1921.

[6] M. Wichrowski, „Zasady rozbudowy stref oparcia i uzbrojeniowych” – instrukcja z 1925 roku, Cztery Historie, 0 (1) 2011, s. 62-71.

[7] J. Miniewicz, B. Perzyk, Międzyrzecki Rejon Umocniony, Warszawa 1992, s. 10.

[8] M. Wichrowski, Scenariusz ścieżki dydaktycznej „Zewnętrzny pas umocnień twierdzy Kostrzyn”, mpis w zbiorach autora, 2007, s. 10-11.

[9] Pozycja osiągnęła na północ od Eisenhüttenstadt (Fürstenberg) w pobliżu wsi Uraz (Aurith) połączenie z linią Odry.

[10] BAMA, sygn. RH 2/402, k. 40, Besichtigung des Vorgeländes der Festung Custrin einschl. Grenzstelungen im Oder-Warthebogen, 10.11.1924.

[11] BAMA, sygn. RH2/402, k. 56, Bericht betr. die Besichtigung der Festung Cüstrin am 30.8.25, 30.8.1925.

[12] W literaturze współczesnej spotkać można określenie Międzysojuszniczy Komitet Wojskowy lub Międzysojuszniczy Komitet Kontroli lub skrót M.K.K.; Por. D. Pstuś, Rozpoznanie niemieckich fortyfikacji granicznych nad Wartą, Notecią i Dolną Drawą przez polski wywiad w l. 30-tych XX. w., Rubież – Granica – Pogranicze. Ludzie, konflikty i pamięć na dawnym pograniczu polsko-niemieckim w XVIII-XXI wieku, [red.] Korenda-Gojdź, Urbanek G., Gorzów Wlkp. 2021, s. 62-64.

[13] Właściwie: Porozumienie Paryskie (1927). Porozumienie uzupełniające z dnia 3 stycznia 1927 r. do traktatu wersalskiego dotyczące niemieckich fortyfikacji granicznych [Pariser Abkommen (1927), Zusatzvereinbarung vom 31. Januar 1927 zum Versailler Vertrag zur Vereinbarung über die deutschen Grenzbefestigungen].

[14] BAMA, sygn. RH2/3099, k. 18, Armierungsausbau der Oderbefestigungen, 11.10.1926.

[15] Część miasta Bad Freienwalde (Oder) we wschodnich Niemczech, w powiecie Märkisch-Oderland, w kraju związkowym Brandenburgia.

[16] BAMA, sygn. RH2/402, k. 51-55, Beurteilung der Oderstellung im Bereiche der Festungen Glogau und Breslau aufgrund der Besichtigung im Juni 1925, 6.1925; Szerzej na temat fortyfikacji Oderstellung z lat 1929-1933: D. Pstuś, S. Sabien, Der friedensmäßige Oderausbau im Bereich der Festungskommandantur Küstrin in den Jahren von 1931 bis 1933, Fortifikation 31 2017, s. 93-112, D. Pstuś, S. Sabien, Der friedensmäßige Oderausbau im Bereich der Festungskommandantur Breslau in den Jahren von 1930 bis 1933, Fortifikation 33 2019, s. 95-114, D. Pstuś, S. Sabien, Der friedensmäßige Oderausbau im Bereich der Festungskommandantur Glogau in den Jahren von 1929 bis 1933, Fortifikation 36 2022, w druku.

[17] BAMA, sygn. RH2/402, k. 120, Oder-Rückhaltzone, 1.1.1927.

[18] BAMA, sygn. RH2/403, k. 4-5, Friedensausbau der Oder, 14.6.1928.

[19] BAMA, sygn. RH2/403, k. 82, Geldverwendungsvorschlag Oderbauten, 14.12.1929,

[20] BAMA, sygn. RH2/403, k. 80, Friedensausbau der Oder im Abschnitt Breslau und Weide-Stauanlagen, 6.1.1930.

[21] BAMA, sygn. RH2/403, k. 105, Friedensausbau der Oder im Abschnitt Küstrin, 21.8.1930.

[22] BAMA, sygn. RH2-403, k. 127-128, Oderbefestigung Küstrin, 18.4.1931.

[23] BAMA, sygn. RH2/403, k. 146, 5.11.1931.

[24] BAMA, sygn. RH2/403, k. 155, 25.11.1931. 

[25] BAMA, sygn. RH2/3099 k. 64, Stellungsausbau an der Oder 1933, 27.2.1933.

[26] W toku prac terenowych w 2017 r. udało się zinwentaryzować obiekty S. 4a, S. 4b, S. 7, S. 8. Schrony S. 4a, S. 4b były konstrukcjami indywidualnymi, stanowiącymi hybrydę odłamkoodpornego schronu biernego na blasze falistej z otwartym stanowiskiem dla ckm umieszczonym na stropie obiektu.

[27] Zespół badawczy w składzie R. Harber oraz K. Motyl zweryfikował negatywnie tezę autorów o obiekcie B. 3 jako stanowiska dla ckm na wieży.

[28] BAMA, sygn. RH11-III/270, k. 1-4, 29.9.1944.

[29] Ludwig August Theodor Beck (20.6.1880 – 20.7.1944), generał pułkownik, od 1933 r. szef Truppenamt, w latach 1935-1938 szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres), współtwórca Wehrmachtu, współorganizator nieudanego zamachu 20 lipca 1944 r. na Adolfa Hitlera, aresztowany i skazany na karę śmierci za udział w spisku.

[30] Otto-Wilhelm Förster (16.3.1885-24.6.1966), w latach 1933-1938 szef Inspekcji Saperów i Fortyfikacji (In 5) w Wehramt a od 1935 r. w Allgemeines Heeresamt (A.H.A.).

[31] BAMA, sygn. RH2/3099, k. 54-57, Bau von Befestigungen, Berlin, 18.1.1934.

[32] Do końca 1932 r. konstrukcje obiektów podążały w zasadzie tą samą, obraną nad Odrą w 1929 r., drogą – schronów przeznaczonych najczęściej dla stanowiska jednego lub rzadziej dwóch ckm, z których każde osłonięte zostało płytą stalową, początkowo o grubości 8 cm. W 1930 r. budowano wyłącznie nad Odrą, nieznacznie modyfikując wcześniejsze projekty. W kolejnym roku w dalszym ciągu rozwijane są wcześniejsze projekty, z tą różnicą, że stosowane są wzmocnienia ścian narażonych na ostrzał poprzez zwiększenie ich grubości niejednokrotnie do 150 cm żelbetu – przykładem mogą być wspomniane już wcześniej schrony C. 9 i C. 10 z rejonu Krosna Odrzańskiego.

[33] Informacja dzięki uprzejmości Arkadiusza Woźniakowskiego, autora opracowań i map turystycznych dotyczących Pozycji Lidzbarskiej. Zob. „Trójkąt Lidzbarski. Odcinek 2 i 3. Płokosiński Młyn – Miejska Wola. Mapa turystyczna fortyfikacji na terenie Nadleśnictwa Orneta”, 1:20 000, Studio Projektowe CASAMATA – Arkadiusz Woźniakowski, wyd. III, 2021.

[34] BAMA, sygn. RH8/6007, B.st.B. (Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen), Teil 3, Betonbau und Panzerungen, 14.8.1933.

[35] Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku, CAMO, sygn. 500/12464/6, k. 261, Richtlinien für Erkundung und Ausbau von Befestigungsanlagen im Frieden, 25.11.1933.

[36] Każdorazowo określano również progi kosztów i liczbę budowli w zależności od tego w jakim wariancie terenowym miały znaleźć się umocnienia: leśnym, bogatym w naturalne przeszkody terenowe czy całkowicie ich pozbawionym. Pod koniec 1934 r. wprowadzono zmiany w dwustopniowej klasyfikacji rozbudowy, rozszerzając zakres prac zabezpieczających o stworzenie ciągłej zapory ogniowej przy użyciu ciężkich karabinów maszynowych, możliwość wzniesienia, oprócz schronów bojowych, również obiektów dowódczych i obserwacyjnych. O ile jest w tym wariancie mowa o najważniejszych budowlach niezbędnych na danym odcinku, to w ramach rozbudowy wzmacniającej zamierzano uzupełnić strukturę umocnień o kolejne budowle żelbetowe, brakujące elementy sieci łączności, jak również dodatkowe przeszkody, jeśli zachodziła potrzeba ich stworzenia; BAMA, sygn. RH12-5/55, k. 3-13, Taktisch-technische Richtlinien für Friedensausbau von Stellungen, 22.12.1933.

[37] Frédéric Culmann (1870-1942), generał, zastępca gen. Fillonneau, sekretarza francuskiej Komisji Obrony Granic utworzonej 31 grudnia 1925 r., a następnie przekształconej w Komisję ds. Organizacji Regionów Ufortyfikowanych (Commission d’organisation des régions fortifiées – CORF) we wrześniu 1927 r. gen. Culmann towarzyszył marszałkowi Pétainowi w jego rekonesansie granic latem 1927 r. Zob. D. David, Géographie militaire et fortification: cinq siècles d’histoire en Maurienne, Revue historique des armées, 243/2006, France-Suisse, s. 89-107, P.-E. Tournoux, Haut Commandement, Gouvernement et défense des frontières du Nord et de l’Est, 1919-1939, Nouvelles éditions latines, Paris, 1960, F. Culmann, La fortification permanente aux frontières, Paris, Charles-Lavauzelle, 1931.

[38] W.-O. Förster, Das Befestigungswesen. Rückblick und Ausschau, Neckargemünd 1960, s. 41.

[39] Konrad von Goßler (8.11.1881-9.9.1939), niemiecki generał kawalerii, w latach 1932-1934 szef Heeresabteilung (T 1) w Truppenamt.

[40] BAMA, sygn. RH2/3099, k. 50, Festungsartigen Ausbau, 29.11.1933.

[41] Dr. Gerhard Roos (1914-1965), pułkownik, w czasie sporządzania opracowania „Die Entwicklung der deutschen Landesbefestigung in der Zeit von 1919-1939“ [1941], zawierającego wyciąg z wspomnianego memorandum, obejmował stanowisko szefa wydziału Ia w Inspekcji Fortecznej (In Fest) podlegającej Naczelnemu Dowództwu Wojsk Lądowych (OKH).

[42] BAMA, sygn. RH2/3097, k. 16-17, Taktische Grundlagen der Landesbefestigung, 1941.

[43] BAMA, sygn. RH2/3099, k. 51-53, Erkundung von Befestigungen im Oder-Warthebogen, 22.1.1934.

[44] D. Pstuś, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej – wybrane zagadnienia z zakresu terminologii oraz rozwoju konstrukcji obiektów i pancerzy, P. Bartosiak [red.], Studia i materiały do dziejów ziemi wałeckiej, nr 12, Wałcz 2021, s. 48.

[45] Konrad Sorche (6.6.1883-11.2.1971), niemiecki generał, od 1932 r. komendant Twierdzy Kostrzyn, dowódca 50. Dywizji Piechoty w 1939 r.

[46] Ppłk Otto przed skierowaniem do Inspekcji Saperów i Fortyfikacji był dowódcą 1. (Pruskiego) Batalionu Saperów (1. (Pr.) Pi. Btl.) z Królewca. Zob. Stellenbesetzung des Deutschen Reichsheeres mit Wirkung vom 1. Mai 1933. Dienstalterslisten, s. 120.

[47] K. Sorsche, Festungskommandantur Küstrin 1932–1939, [b.m.w.] 1995, s. 17.

[48] BAMA, sygn. RH11-III/116, k. 1-44, Taktisch-technische Richtlinien für Ban und Betrieb der Nachrichtenanlagen in ständigen Stellungen, 24.8.1936. Sytuacje z wykorzystywaniem rzeczywistych projektów budowli łuku Odry-Warty miały miejsce również w innych instrukcjach tego okresu. Zob. Pstuś D., Sabien S., Wybrane aspekty łączności Werków Frontu Fortecznego łuku Odry-Warty na podstawie źródeł archiwalnych oraz badań terenowych, Ziemia międzyrzecka w przeszłości. Seria monograficzna, t. XVII, Międzyrzecz 2019, s. 83-102.

[49] BAMA, sygn. RH2/3099, k. 58-59, Ausbau der Ostfront der ständigen Befestigungen im Oder-Warthe-Bogen, 23.4.1934.

[50] BAMA, sygn. RH32/2034, RH32/2038, RH32/2069. Zob. G. Urbanek, Rozbudowa hydrotechniki w Umocnieniach Łuku Odry i Warty. Kontekst militarny i społeczny, Społeczeństwo i fortyfikacje. Dawniej i dziś. G. Urbanek (red.), Poznań 2016, s. 43-56.

[51] BAMA, sygn. RH46/114, k. 17, Inspektion der Pioniere und Festungen, 21.8.1934.

[52] K. Sorsche, Festungskommandantur…,s. 23-25.

[53] BAMA, sygn. RH2/391, k. 140-175, Denkschrift der Inspektion der Pioniere und Festungen über Landesbefestigung, 16.2.1921.