Niemieckie przygotowania do napaści na Polskę najczęściej wiązane są z poprzedzającą ją rozbudową armii oraz żądaniami terytorialnymi. Jednym z mniej znanych aspektów działań przygotowawczych było zabezpieczenie terenów nadgranicznych poprzez rozbudowę systemów umocnień chroniących przed atakiem Wojska Polskiego oraz osłaniających miejsca przyszłej koncentracji wojsk. Jednym z takich systemów były fortyfikacje Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung), budowane w l. 1931-1937, na odcinku pomiędzy Gorzowem Wlkp. (Landsberg an der Warthe) a Morzem Bałtyckim. Umocnienia te najczęściej kojarzone są z działaniami wojennymi w 1945 r. jednostek 1. Armii Wojska Polskiego. Z tego okresu pochodzi również występująca w powszechnym obiegu nazwa – Wał Pomorski[1].
Celem artykułu jest przedstawienie zarysu funkcjonowania Sztabu Saperów Fortecznych nr 4 (Festungs-Pionierstab 4) w Wałczu, a wcześniej – Oddziału Budowy Umocnień „Wałcz” (Festungsbaugruppe Deutsch Krone) – odpowiedzialnego za budowę 160 km odcinka wspomnianej pozycji. Jego podstawę stanowią rozpoznane źródła archiwalne, przedstawiające wybrane aspekty rozwoju służby fortyfikacyjnej oraz prac budowlanych na Pomorzu.
W opracowaniu wykorzystano akta przechowywane w Instytucie Pamięci Narodowej (AIPN), dotyczące działalności Sztabu Saperów Fortecznych nr 4, przekazane z archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Zachowany zbiór, którego zawartość stanowi 1113 kart zebranych w 5 teczkach[2], przedstawia jedynie wąski wycinek działalności sztabu, w dużej mierze związany z organizacją jednostek budowlanych czasu mobilizacji oraz pracami uzbrojeniowymi, rozumianymi jako pełne przygotowanie pozycji obronnej na wypadek działań wojennych. Uzupełnieniem tych materiałów są akta zgromadzone w Federalnym Archiwum Wojskowym we Fryburgu Bryzgowijskim (BAMA), Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie-Rembertowie (CAW), National Archives and Records Administration w College Park (NARA) oraz Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku (CAMO)[3], pozwalające na przedstawienie kwestii przygotowań i budowy niemieckich umocnień na Pomorzu w szerszym świetle.
[1] J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 1.
[2] Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie. Zbiór akt instytucji niemieckich z okręgów: Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie, Akta Festungsbaugruppe Deutsch Krone (Grupy Budowy Umocnień w Wałczu), sygn. GK 869/54-59.
[3] Zbiory CAMO udostępniane są on-line pod adresem https://wwii.germandocsinrussia.org/.
Komendantura Forteczna w Kostrzynie od 1921 r. związana była z projektowaniem oraz budową niemieckich obiektów fortyfikacyjnych w obszarze dawnej twierdzy oraz łuku Odry i Warty. Do najważniejszych jej zadań można zaliczyć rozpoznanie i sporządzenie projektów rozbudowy Pozycji Ilanki-Lenki (1925-1926), Pozycji Odry (1931-1933), Pozycji Niesłysz-Obra (1926-1934). W 1934 r. dotychczasowe kompetencje komendantury w tym zakresie przejęła Inspekcja Forteczna nr III oraz Oddział Budowy Umocnień „Kostrzyn”.
Celem artykułu jest przedstawienie wyników porównania zawartości dokumentów źródłowych z faktycznym wyposażeniem schronów Pz.W. 598, Pz.W. 630, Pz.W. 631 oraz Pz.W. 701, należących do fortyfikacji FFOWB.
Punktem wyjściowym do badań były kopie rysunków przedstawiających rzuty niemieckich budowli fortyfikacyjnych o odporności „B”[1] z zaznaczonym przebiegiem systemu wewnętrznej łączności telefonicznej. Dokumenty te, jako częściowo nieopisane, odnalezione zostały w Bundesarchiv Militär-Archiv Freiburg im Breisgau [we Fryburgu Bryzgowijskim] (dalej: BArch) prawdopodobnie przez śp. Günthera Fischera a następnie przekazane w latach 80. i 90. ubiegłego wieku śp. Krzysztofowi Biskupowi. Spuścizna po obu badaczach w dalszym ciągu jest ważnym źródłem informacji dotyczących fortyfikacji XIX- i XX-wiecznych wśród kolejnych pokoleń badaczy. Zachowane na kopiach sygnatury umożliwiły odnalezienie w zbiorach BArch oryginalnych dokumentów oraz zapoznanie się z ich kontekstem. Były to Richtlinien für die nachr.-techn. Innenaustattung von Werken 1937[2]oraz Richtlinien für die nachrichten-technische Innenaustattung von Werken der ständigen Landesbefestigung[3]. Wstępna analiza wykazała, iż przedstawione na projektach obiekty zbliżone są kształtem do Pz.W. 598, Pz.W. 630 oraz Pz.W. 631 z Festungsfront Oder-Warthe Bogen (dalej: FFOWB). Trzeci z interesujących dokumentów zawierał najdokładniejszą znaną do tej pory dokumentację systemu łączności konkretnego obiektu[4]. Na schematach, mimo próby ukrycia, czytelne są napisy informujące o numeracji schronu B 12 z odcinka Hochwalde, który tożsamy jest konstrukcji Pz.W. 701. Dla uzupełnienia informacji o łączności pomiędzy wybranymi obiektami posłużono się dodatkowo mapą z 28 stycznia 1939 roku, przedstawiającą przebieg systemu łączności telefonicznej na odcinku pomiędzy Nietoperkiem [Nipter] a Lubrzą [Liebenau][5].
Problematyka działalności przedwojennego polskiego wywiadu wojskowego jest przedmiotem ciągłych badań, skupiających się przede wszystkim na zagadnieniach organizacyjnych i personalnych. Kwestie związane z rozpoznaniem przez II Oddział Sztabu Głównego Wojska Polskiego (dalej: II Oddział) zagadnień technicznych – w tym infrastruktury wojskowej, a w szczególności fortyfikacji – cieszą się o wiele mniejszym zainteresowaniem. Zdobyte olbrzymim nakładem pracy i kosztów informacje wywiadowcze, stanowią natomiast niezwykle ciekawe – a niejednokrotnie jedyne – źródło wiedzy przedstawiające stan fortyfikacji na ówczesnej wschodniej granicy Niemiec. Meldunki zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie-Rembertowie wypełniają niewątpliwą lukę w materiałach źródłowych do badań południowego odcinka Pozycji Pomorskiej, skromnie reprezentowanego w zachowanych źródłach niemieckich[1]. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie w ogólnym zarysie stopnia rozpoznania najważniejszych inwestycji o charakterze fortyfikacyjnym, prowadzonych na odcinku Czechów – Santok – Górki Noteckie – Zwierzyn – Stare Kurowo – Nowe Drezdenko – Drawiny – Przeborowo w latach 1933-1937.