Niemieckie przygotowania do napaści na Polskę najczęściej wiązane są z poprzedzającą ją rozbudową armii oraz żądaniami terytorialnymi. Jednym z mniej znanych aspektów działań przygotowawczych było zabezpieczenie terenów nadgranicznych poprzez rozbudowę systemów umocnień chroniących przed atakiem Wojska Polskiego oraz osłaniających miejsca przyszłej koncentracji wojsk. Jednym z takich systemów były fortyfikacje Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung), budowane w l. 1931-1937, na odcinku pomiędzy Gorzowem Wlkp. (Landsberg an der Warthe) a Morzem Bałtyckim. Umocnienia te najczęściej kojarzone są z działaniami wojennymi w 1945 r. jednostek 1. Armii Wojska Polskiego. Z tego okresu pochodzi również występująca w powszechnym obiegu nazwa – Wał Pomorski[1].
Celem artykułu jest przedstawienie zarysu funkcjonowania Sztabu Saperów Fortecznych nr 4 (Festungs-Pionierstab 4) w Wałczu, a wcześniej – Oddziału Budowy Umocnień „Wałcz” (Festungsbaugruppe Deutsch Krone) – odpowiedzialnego za budowę 160 km odcinka wspomnianej pozycji. Jego podstawę stanowią rozpoznane źródła archiwalne, przedstawiające wybrane aspekty rozwoju służby fortyfikacyjnej oraz prac budowlanych na Pomorzu.
W opracowaniu wykorzystano akta przechowywane w Instytucie Pamięci Narodowej (AIPN), dotyczące działalności Sztabu Saperów Fortecznych nr 4, przekazane z archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Zachowany zbiór, którego zawartość stanowi 1113 kart zebranych w 5 teczkach[2], przedstawia jedynie wąski wycinek działalności sztabu, w dużej mierze związany z organizacją jednostek budowlanych czasu mobilizacji oraz pracami uzbrojeniowymi, rozumianymi jako pełne przygotowanie pozycji obronnej na wypadek działań wojennych. Uzupełnieniem tych materiałów są akta zgromadzone w Federalnym Archiwum Wojskowym we Fryburgu Bryzgowijskim (BAMA), Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie-Rembertowie (CAW), National Archives and Records Administration w College Park (NARA) oraz Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku (CAMO)[3], pozwalające na przedstawienie kwestii przygotowań i budowy niemieckich umocnień na Pomorzu w szerszym świetle.
[1] J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 1.
[2] Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie. Zbiór akt instytucji niemieckich z okręgów: Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie, Akta Festungsbaugruppe Deutsch Krone (Grupy Budowy Umocnień w Wałczu), sygn. GK 869/54-59.
[3] Zbiory CAMO udostępniane są on-line pod adresem https://wwii.germandocsinrussia.org/.
Problematyka działalności przedwojennego polskiego wywiadu wojskowego jest przedmiotem ciągłych badań, skupiających się przede wszystkim na zagadnieniach organizacyjnych i personalnych. Kwestie związane z rozpoznaniem przez II Oddział Sztabu Głównego Wojska Polskiego (dalej: II Oddział) zagadnień technicznych – w tym infrastruktury wojskowej, a w szczególności fortyfikacji – cieszą się o wiele mniejszym zainteresowaniem. Zdobyte olbrzymim nakładem pracy i kosztów informacje wywiadowcze, stanowią natomiast niezwykle ciekawe – a niejednokrotnie jedyne – źródło wiedzy przedstawiające stan fortyfikacji na ówczesnej wschodniej granicy Niemiec. Meldunki zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie-Rembertowie wypełniają niewątpliwą lukę w materiałach źródłowych do badań południowego odcinka Pozycji Pomorskiej, skromnie reprezentowanego w zachowanych źródłach niemieckich[1]. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie w ogólnym zarysie stopnia rozpoznania najważniejszych inwestycji o charakterze fortyfikacyjnym, prowadzonych na odcinku Czechów – Santok – Górki Noteckie – Zwierzyn – Stare Kurowo – Nowe Drezdenko – Drawiny – Przeborowo w latach 1933-1937.
Neu. 3 to sygnatura zespołu schronów znajdujących się na odcinku „Mostniki” [Neubrück] Pozycji Pomorskiej [Pommernstellung], zlokalizowanych na północ od Starego Osieczna [Hochzeit]. W skład zespołu wchodziły dwa obiekty: schron obserwacyjno-bojowy oraz znajdujący się w pobliżu niego schron dowodzenia o nazwie własnej „Detlev”. Dodatkową funkcją tego drugiego było pełnienie roli ukrycia dla załogi schronu obserwacyno-bojowego. Obie budowle powstały w 1934 roku, podobnie jak pozostałe znajdujące się na tym oraz na sąsiednich odcinkach.
W konstrukcji obiektu warto zwrócić uwagę na spore wyniesienie stanowiska obserwacyjnego osłoniętego kopułą 9P7 względem stropu i terenu. Pierwotnie równia ogniowa schronu znajdowała się przy krawędzi lasu, a dalej – w stronę Drawy – teren pozostawał praktycznie niezalesiony. Stwarzało to dogodne warunki do obserwacji przedpola pozycji na wschód od osady Mostniki, być może sięgając nawet w kierunku szosy Przesieki-Stare Osieczno.
Schron w latach powojennych został zniszczony, natomiast jego konstrukcja jest wciąż czytelna i zachowana w dość dobrym stanie. Szczególnie warto zwrócić uwagę na odwrócony o 180 stopni siłą wybuchu strop, w którym widoczny jest przekrój przez stanowisko obserwatora piechoty. Nieopodal schronu znajduje się również fundament pod stanowisko-wieżę obserwatora artylerii. Schron wraz z przyległymi obiektami włączony zostanie do przyszłej ścieżki poznawczej „Mostniki” urządzanej przez Drawieński Park Narodowy.
Zdjęcie lotnicze z widocznymi wyróżnikami wilgotnościowymi, pozwalającymi na określenie przebiegu zasypanych rowów strzeleckich
Fortyfikacje żelbetowe znajdujące się w rejonie Sępolna Wielkiego powstawały od 1936 roku w ramach odcinka taktycznego Karzenburg Pozycji Pomorskiej. W późniejszym okresie rozbudowane zostały o fortyfikacje polowe, powstające od sierpnia 1944 roku. Opisywany fragment umocnień był bardzo rzadkim przykładem zachowania, przekształconego w małym stopniu, krajobrazu fortecznego. Mimo pozbawienia części elementów, był swoistym skansenem niemieckiej sztuki fortyfikacyjnej. Brak odpowiednich badań oraz wynikających z nich postulatów konserwatorskich doprowadził do ponownego przekształcenia krajobrazu i zaprzepaszczenia uczytelnienia fortyfikacji w ramach istniejącego przy nich szlaku turystycznego.
Wieża obserwacyjna wraz z dwukondygnacyjnym stanowiskiem obserwacyjnym
Celem wizyty w Wałczu była inwentaryzacja wybranych obiektów znajdujących się na terenie dawnego zespołu koszarowego znajdującego przy ul. Wojska Polskiego. Prace pomiarowe skupiły się przede wszystkim na wieży z stanowiskiem obserwatora artylerii oraz przylegającym do niej schronem znajdującym się w piwnicach budynku. Inwentaryzacją objęto również schron bojowo-obserwacyjny, znajdujący się w pobliżu wjazdu na teren zespołu. Bezpośrednią przyczyną podjęcia prac była informacja o planowanej zmianie podmioty wykorzystującego dawny budynek koszar, a co za tym idzie – daleko idące utrudnienia w prowadzeniu prac badawczych.
Płyta stalowa 7P7 (o numerze 22 z 1934 roku) znajdująca się w schronie bojowo-obserwacyjnym. Zachowane jest jego oryginalne maskowanie na budynek cywilny
Podczas prac wykonano szereg fotogramów, na podstawie których wykonane zostaną modele trójwymiarowe. Obejmują one zarówno wnętrze i jak i zewnętrze schronów i budynków.
Wizualizacja wnętrza pomieszczenia bojowego – widoczna płyta 7P7 oraz mocowanie stolika dla lawety fortecznej karabinu maszynowego MG08
Zespół koszarowy wraz z znajdującymi się na jego terenie obiektami fortyfikacyjnymi powstał w latach 1934-1936. O ile same budynki – w mniejszym lub większym stopniu – nawiązują do innych tego typu budowli powstałych w ramach programu rozbudowy w latach 30. XX w. to wkomponowanie w zabudowę schronów (bojowych, bojowo-obserwacyjnych, stanowisk: obserwacyjnego oraz dowodzenia) pochodzących z wczesnej fazy rozbudowy Pozycji Pomorskiej jest absolutnie wyjątkowe i stawia to założenie jako unikat na skalę europejską. Naszym postulatem jest objęcie całego zespołu ochroną konserwatorską. Wcześniejsze nasze badania tego zespołu obejmowały, obecnie niedostępny, schron dowodzenia znajdujący się pod jednym z budynków. Opracowanie na jego temat ukazało się w pierwszym numerze czasopisma Cztery Historie. Z opracowaniem na temat koszar można zapoznać się na naszej stronie: Schron dowodzenia na terenie dawnych koszar w Wałczu.
Fragment pomieszczenia łączności schronu Kro. S. 5. Fot. Janusz Serwin
Celem naszej wizyty była dokumentacja pomieszczenia łączności w schronie Kro. S. 5, które znajduje się na terenie tzw. Grupy Warownej „Cegielnia” (o etymologii tego niefortunnego określenia pisaliśmy tutaj: Pozycja Pomorska – CZY CEGIELNIA BYŁA „CEGIELNIĄ”?). W efekcie prac, przy użyciu technik fotogrametrycznych, udało się uzyskać model wnętrza pomieszczenia wraz z reliktami mocowań wyposażenia. Posłużyło to do interpretacji oraz rekonstrukcji wnętrza pomieszczenia. Dokumentacja jest częścią większego projektu mające za zadanie zgromadzenie informacji na temat rozwoju sieci łączności w schronach niemieckiej fortyfikacji. Poniżej przedstawiamy efekty naszych prac.
Trójwymiarowa wizualizacja wnętrza pomieszczenia łączności w schronie Kro. S. 5 w Wałczu (Pozycja Pomorska)
Trójwymiarowa wizualizacja wnętrza pomieszczenia łączności w schronie Kro. S. 5 w Wałczu (Pozycja Pomorska)
Przewidziane są dalsze prace w Wałczu: w zespole koszarowym oraz na terenie Grupy Warownej (Werkgruppe) „von Gimborn”, w literaturze znanej pod nazwą „Marianowo”.
Krzysztof Michalak i Arkadiusz Woźniakowski w czasie oględzin ruin schronu Neu. 7
Jednym z najciekawszych obiektów niemieckiej fortyfikacji okresu międzywojennego znajdujących się na terenie Polski, jest schron o sygnaturze Neu. 7 (siódmy obiekt odcinka taktycznego Neubrück). Budowla ta powstała w ramach rozbudowy Pozycji Pomorskiej w rejonie Starego Osieczna (Hochzeit) i w ówczesnym czasie określana była jako „stanowisko bojowe w odporności B”.
Arkadiusz Woźniakowski w trakcie pomiarów strzelnicy ckm
Z jakiego względu ta budowla jest wyjątkowa? Otóż w świetle badań, schron ten jest pierwszym przykładem konstrukcji, którą w latach późniejszych określano jako B-Werk. Ta powstała w 1934 roku budowla, zapoczątkowała rozwój osobnej kategorii schronów bojowych, których rozwinięcie możemy oglądać na Froncie Fortecznym Łuku Odry-Warty, powszechnie nazywanym Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym (ta nazwa funkcjonowała w latach 50. i 60. XX wieku, gdy umocnienia były pod administracją polskiego wojska i utrwalona jest do dziś). Schron wyposażony był w szereg strzelnic osłoniętych stalowymi płytami o grubości w przedziale od 4 cm do 20 cm. Główne stanowisko bojowe znajdowało się w kopule trzystrzelnicowej typu 2P7, która na długo wyznaczała standard w całej linii obiektów tej kategorii. Ciekawym i niespotykanym rozwiązaniem była izba bojowa znajdująca się w dolnej kondygnacji schronu i osłonięta 20 cm płytą typu 6P7. Stan zachowania budowli jest zły a bryła została mocno zniszczona w skutek wybuchu. Tym niemniej ruina dostarcza szeregu informacji, uzupełnianych o zachowane w krajobrazie pozostałości po przebiegu zapór przeciwpiechotnych i przeciwczołgowych. Skupiamy się na badaniach tego obiektu, aby możliwie w ciągu najbliższych kilku miesięcy przedstawić nasze rozważania dostępne dla szerokiego grona osób zainteresowanych architekturą obronną tego okresu. Wcześniejsze badania tej budowli prowadzone były przez zespół którego skład był następujący: Mariusz Wojtasik, Grzegorz Urbanek, Piotr Maciejewski, Krzysztof Michalak i opublikowane w formie artykułu zawierającego opis konstrukcji oraz rysunkową rekonstrukcję (*). Obecnie badania prowadzone są wspólnie przez 4 Historie oraz Casamata na podstawie odpowiednich pozwoleń, za co serdecznie dziękujemy Dyrekcji Drawieńskiego Parku Narodowego. Do tematu wrócimy w kolejnych wpisach
(*) G. Urbanek, M. Wojtasik, Ciężki schron bojowy Pz.W. 921 pod Starym Osiecznem – próba rekonstrukcji, [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, t.8, red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2011, s. 199-204.
Posted: 16 marca, 2017 | Author:darecki | Filed under:badania terenowe, fortyfikacje, pommernstellung | Możliwość komentowania Inwentaryzacja umocnień Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung) – etap XXV została wyłączona
Pierwszy w 2017 roku wyjazd na Pozycję Pomorską miał przede wszystkim na celu wykonanie fotografii obiektów, z racji sprzyjających warunków pogodowych.
Pozycja Pomorska – CZY CEGIELNIA BYŁA „CEGIELNIĄ”?
Nie tak dawno wspominaliśmy o naszym ostatnim artykule dotyczącym Pozycji Pomorskiej, który ukazał się w niemieckim czasopiśmie FORTIFIKATION. Jako wątek zupełnie poboczny, a wynikający z odnalezionych dokumentów Sztabu Saperów Fortecznych z Wałcza (Festungspionierstab 4, a wcześniej Festungsbaugruppe Deutsch Krone), przedstawiliśmy informację o Werkgruppe „von Gimborn„, która obecnie znana jest pod (współczesną) nazwą – Werkgruppe „Mariensee” lub powszechniej – Grupa Warowna „Marianowo”. Na czym polega związek z Grupą Warowną „Cegielnia”? Polega na tym, że jedna i druga nazwa (GW „Cegielnia” i „Marianowo”) to nazwy niemające, niestety, nic wspólnego z historycznymi nazwami tych obiektów. W przypadku „Cegielni” nazwę wprowadził do obiegu najprawdopodobniej Janusz Miniewicz w swoim artykule pt. „Pommernstellung. Die Werkgruppe „Ziegelei” in Walcz [Deutsch Krone]” wydanym w Niemczech w latach 80. XX w. Już na wstępie zaznaczone zostało w tymże opracowaniu, że poza nielicznymi źródłami z początku lat 30. oraz mapą z ogólnym przebiegiem pozycji, źródeł nie ma za wiele, szczególnie tych zawierających zagadnienia pomocne przy rekonstrukcji obiektów. W dalszej części tekstu możemy spotkać zapis „eine große Werkgruppe, heute „Cegielnia” [„Ziegelei”]”, po czym dalej z utrwalonym, jako pewny, zapisem „die Werkgruppe „Cegielnia” [„Ziegelei”]„. Prawdopodobnie przyświecała szczytna idea – zastąpienia funkcjonującej wtedy nazwy „Czapa Hitlera” bardziej adekwatnym, „historyzującym”, określeniem powstałym na fali boom’u zainteresowania fortyfikacją niemiecką i wypełnienia jej historii treścią. Konsekwencje wprowadzenia tej nazwy pokutują do dziś. Utrwaliła się w kolejnych publikacjach a wraz z powstaniem Grupa Warowna Cegielnia – Skansen Fortyfikacyjny – zagościła na dobre na tablicach informacyjnych oraz przewodnikach i folderach. A co mówią dokumenty? W 1937 roku w zachowanych spisach pojawiają się tylko dwie grupy warowne – „Galgenberg”, czyli Góra Wisielcza (Strzaliny k. Tuczna) oraz „von Gimborn„, czyli wspomniane już wcześniej Marianowo. Obiekty znajdujące się w rejonie „Cegielni” nie są ujęte jako Werkgruppe, lecz oznaczone po prostu swoimi taktycznymi skrótami Kro. S. 5 i Kro. S. 6 i określone po prostu jako „Kampfanlage” w odporności B. Co istotne, w dokładnie ten sam sposób oznaczone zostały pozostałe obiekty tej klasy w rejonie Starego Osieczna i Nadarzyc. Z innych dokumentów również przebijają się te terminy w odniesieniu do obiektów, które obecnie nazywamy B-Werkami. Jak widać, niektóre rzeczy które na chwilę obecną wydają się oczywiste, nie do końca mają swoje potwierdzenie w źródłach. W materiałach z 1944 roku, powstałych podczas przygotowań umocnień do obrony, również nie znajdziemy potwierdzenia wprowadzonych przez polskich badaczy nazw dla „Cegielni” i „Marianowa”… Być może planowana wystawa prac Robert M. Jurga w Grupa Warowna Cegielnia – Skansen Fortyfikacyjny będzie dobrą okazją do refleksji nad nazewnictwem? Tym bardziej, iż jaskółki ćwierkają o planowanych przez Muzeum Ziemi Wałeckiej pracach przy sąsiedniej Werkgruppe „von Gimborn” (Marianowo)… Może tym razem pojawią się tablice z historycznymi nazwami? Trzymamy kciuki! Do obejrzenia wystawy, oczywiście, serdecznie zachęcamy!
Posted: 19 stycznia, 2017 | Author:darecki | Filed under:archiwalia, badania terenowe, fortyfikacje, pommernstellung | Możliwość komentowania Ausgewählte Aspekte der Armierungsvorarbeiten an der Pommernstellung im Bereich des Festungspionierstabes 4 [Deutsch Krone] in den Jahren 1935 bis 1939 została wyłączona
Niezmiernie miło nam poinformować, iż w grudniowym numerze (30/2016) czasopisma „Fortifikation”, ukazał się nasz artykuł dotyczący wybranych aspektów rozbudowy Pozycji Pomorskiej na podstawie odnalezionych w archiwach akt Sztabu Saperów Fortecznych nr 4 w Deutsch Krone (Wałcz). Pełne brzmienie tytułu to: „Ausgewählte Aspekte der Armierungsvorarbeiten an der Pommernstellung im Bereich des Festungspionierstabes 4 [Deutsch Krone] in den Jahren 1935 bis 1939. Dargestellt anhand von Dokumenten aus dem Institut für Nationales Gedenken [Instytut Pamieci Narodowej] in Warschau”.
Artykuł, oprócz wzmiankowanych już wcześniej informacji o początkach budowy pozycji, traktuje m.in. o pracach „uzbrojeniowych” jakie miały miejsce w końcu lat 30. XX w., o podziałach na odcinki dozoru oraz przypomina nieznane do tej pory oznaczenia niektórych budowli – np. przywraca oryginalną nazwę zespołu w rejonie Marianowa, a mianowicie: Werkgruppe „von Gimborn”.
Planowane jest wydanie artykułu w języku polskim w pierwszej połowie 2017 roku. W przybliżonym okresie planujemy również – pierwszy z cyklu – artykuł o Pozycji Odrzańskiej.
Dziękujemy wszystkim za dotychczasowe wsparcie i zachęcamy do lektury!
Góra Śmiadowska to nazwa wzniesienia i znajdujących się na nim fortyfikacji niemieckich z lat 1933, 1936, 1944 wchodzących w skład umocnień Pozycji Pomorskiej (Wału Pomorskiego).
Pozostałości oznaczeń eksploatacyjnych w korytarzu dolnej kondygnacji Pz.W. 975
Prace prowadzone bez przerwy (przez Piotra Letkiego i osoby z nim współpracujące) od roku 2008 przynoszą rezultaty w postaci odgruzowania m.in. kolejnych partii pomieszczeń dolnej kondygnacji głównego obiektu wejściowego, czyli Pz.W.965. Obecnie prace prowadzone są w obrębie maszynowni, której oczyszczenie z zalegającego piachu i gruzu pozwoli znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące układu wentylacyjnego tego dwukondygnacyjnego obiektu wejściowego oraz przeznaczenia dwóch sąsiadujących z maszynownią pomieszczeń. Trzymamy kciuki i kibicujemy ekipie prowadzącej prace!
Z wielu względów, w roku 2010 nie udało się nam niestety przeprowadzić
badań na Górze Wisielczej k. Strzalin. Ubolewając nad tym faktem,
wyznaczamy nowy termin badań, który wstępnie ustalony został na koniec
czerwca (tzw. długi weekend) 2011. Przypomnijmy cel i założenia wyjazdu: Na
Górze Wisielczej (Strzaliny k. Tuczna, woj. zachodniopomorskie) w
latach 1936-37 powstało jedno z najciekawszych założeń obronnych w
niemieckiej fortyfikacji. W jego skład wchodziło osiem budowli o
odporności “B”: sześć bloków bojowych (w tym dwa wejściowe) oraz dwa
bloki obserwacyjne. Całe założenie uzupełniał system podziemnych
korytarzy pełniących funkcje komunikacyjne oraz socjalne.Ze
względu na unikatowość budowli oraz planowane prace mające na celu
udostępnienie jej do zwiedzania – organizujemy wyjazd, podczas którego
wykonana zostanie inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa oraz dokumentacja
fotograficzna. Niezbędne przy tym będzie porządkowanie poszczególnych
dzieł oraz karczowanie utrudniającej pracę zieleni. Inny charakter będą
miały prace w części podziemnej, skierowane m.in. odtworzenie
możliwego przebiegu instalacji oraz przeznaczenia pomieszczeń.Wszystkie osoby zainteresowane uczestnictwem w pracach pomiarowych lub porządkowych, proszone są o kontakt.