Schron dowodzenia na terenie dawnych koszar w Wałczu (Pozycja Pomorska)
TEKST: Dariusz Pstuś / POMIARY: Mariusz Wojtasik, Dariusz Pstuś, Krzysztof Michalak
Pocztówka z lat 30. XX w. przedstawiająca zespół koszarowy. Na dalszym planie budynek z wieżą zegarową maskujący stanowisko obserwatora artylerii
Wprowadzenie
Artykuł omawia niemiecki podziemny schron żelbetowy, znajdujący się na terenie dawnych koszar w Wałczu przy ulicy Wojska Polskiego, będący elementem zespołu fortyfikacji Pozycji Pomorskiej [Pommernstellung]. Analiza budowli oparta jest na przeprowadzonej inwentaryzacji, odnoszących się do niej pośrednio dokumentów źródłowych[1] oraz analogiach do innych obiektów powstałych w podobnym okresie (lata 1933-1934), w kontekście rozwoju niemieckich obiektów – zarówno dowódczych, jak i bojowych.
Wzmianki na temat opisywanej konstrukcji pojawiły się w literaturze dopiero na przestrzeni ostatnich lat. Wspomniana została m.in. w monografii Pozycji Pomorskiej[2], jako schron dowodzenia i jednocześnie największy obiekt tego typu na Wale Pomorskim[3]. W wydanym prawie dekadę później przewodniku po fortyfikacjach Wałcza[4], oprócz pobieżnego omówienia pozostałych obiektów znajdujących się na terenie koszar, wspomniano także o przedmiotowym schronie: Największy ze schronów (nr 5) pełnił funkcję obiektu sztabowego, prawdopodobnie przeznaczonego dla dowództwa Pozycji Pomorskiej. Ulokowany został pod piwnicami skrajnego, zachodniego budynku koszar i z racji funkcji wyposażono go aż w trzy wejścia. Zasadnicze prowadziło wprost z piwnic, dwa dodatkowe wyprowadzono obok budynku, poza strefę, którą mogły zasypać ewentualne gruzy. Jedno – prawdopodobnie techniczne – prowadziło w kierunku placu apelowego, drugie (zapasowe?) usytuowano na linii zachodniego ogrodzenia koszar. […] Niestety wejścia z zewnątrz zostały zamurowane i zasypane ziemią, a wnętrze schronu dowodzenia jest niedostępne. Przyczyną tego stanu rzeczy jest woda gruntowa, która zalewa nisko usytuowaną budowlę, ponieważ schron znajduje się na poziomie „minus dwa”[5]. Tę dość nieprecyzyjną charakterystykę zweryfikowały dopiero trzy lata później oględziny wnętrza schronu, które miały miejsce przy okazji oficjalnego „otwarcia” pod koniec marca 2009 roku. Wałeccy pasjonaci fortyfikacji przystąpili do wstępnego porządkowania wnętrza schronu. Niebawem jednak prace musiały zostać przerwane, a obiekt został ponownie zamknięty. Stan ten trwa do chwili obecnej.
W grudniu 2010 roku temat powrócił za sprawą artykułu p. Marcina Dudka[6], opisującego czytelnikowi popularnemu w przystępny sposób ogólną konstrukcję schronu. Opracowanie to nie wyczerpało jednak tematu, a niektóre z ustaleń wymagają innego spojrzenia lub rozwinięcia.
Konstrukcje z lat 1921 – 1934
W początkowej fazie rozwoju niemieckiej fortyfikacji okresu międzywojennego, mamy do czynienia z budową małych ukryć (schronów) biernych w ramach rozbudowy i modernizacji dawnych twierdz (Głogów, Królewiec, Kostrzyn), rzadziej umieszczania ich w strukturach nowych pozycji umocnionych. Projekty tego typu obiektów zawarte zostały m.in. w wytycznych do budowy umocnień z roku 1921, 1925 i 1930[7]. Z kolei mniej więcej od roku 1929 nastąpiła reorientacja w budowie – główny nacisk położono na stanowiska bojowe, a rola biernych stała się drugorzędna i uzupełniająca wobec tych pierwszych. Ewidentnie koncepcyjnie nową ścieżkę przecierały schrony powstające na Pozycji Odrzańskiej [Oderstellung]. Spośród pierwszych 25-30 planowanych i wybudowanych dzieł, tylko jedno lub dwa miały mieć charakter niebojowy[8].
W tym kontekście ciekawostką są dokumenty z końca 1929 roku, mówiące o planowaniu budowy dwóch schronów dowodzenia. Pierwszy z nich planowano wznieść we Wrocławiu (Befehlsstehle Breslau), ale jak wynika z korespondencji odstąpiono od tego ze względu na fakt, że miasto nie miało przewidzianego statusu twierdzy, a schrony dowodzenia miały zostać wybudowane w ramach planowanych pozycji polowych[9]. Niezależnie od tego, w nowo powstałych budynkach wojskowych przy Gabitzerstrasse 122-123, inne dokumenty zdają się wskazywać na to, iż urządzono Keller für Festungskommandant. Czy była to wyznaczona przestrzeń użytkowa, schron przeciwlotniczy czy faktycznie namiastka stanowiska dowodzenia – nie sposób rozstrzygnąć, tym bardziej że obiekt jest nieprzerwanie użytkowany przez wojsko. Budowę drugiego obiektu (Befehlsstelle Lötzen) planowano w Prusach Wschodnich, a dokładnie – w rejonie schronu artylerzystów (A.R. 2) jednej z baterii należącej do Befestigungen bei Lötzen (Giżycka Pozycja Polowa) niepodal Feste Boyen (Twierdza Giżycko). Planowano wyburzyć strop schronu A.R. 2 a pozostałą część budowli przeznaczyć na cel ćwiczeń saperów. Również w tym wypadku odstąpiono od realizacji zamierzeń – schron A.R. 2 przetrwał do naszych czasów i ma się całkiem dobrze[10].
Również w strukturach Pozycji Pomorskiej budowanych w latach 1931-1933, nie stwierdzono jak dotąd występowania schronów biernych, jakkolwiek dokumenty źródłowe zdają się o takich projektach wspominać. Zapewne względy finansowe zaważyły na odstąpieniu od ich budowy. Jest to o tyle interesujące, że na bliźniaczej Pozycji Lidzbarskiej – takie konstrukcje, np. z roku 1932, są spotykane. Ciekawym wyjątkiem – wyróżniającym się naówczas z szeregu stanowisk bojowych Pozycji Pomorskiej – było rozwiązanie zastosowane w 1932 roku schronie nr 14 odcinka Preußendorf West., gdzie stworzono hybrydę dzieła bojowego i biernego[11]. W roku następnym pojawiło się szereg ciekawych konstrukcji reprezentowanych przede wszystkim przez obiekty tzw. grupy „Szosa”[12] w rejonie Śmiadowa, gdzie w odważny sposób projektanci połączyli funkcje stanowisk bojowych, obserwacyjnych i dowódczych, minimalizując jednocześnie wymiary poszczególnych budowli, ułatwiając tym samym ich maskowanie[13]. Tym niemniej, spośród obiektów wybudowanych w tym czasie, trudno znaleźć przykłady mogące być konstrukcyjnym lub ideowym pierwowzorem tytułowego obiektu. Tego typu budowle pojawiają się dopiero w 1934 r., podczas pierwszej gruntownej rozbudowy Pozycji Pomorskiej, uzupełniającej jej strukturę. Spośród trzech powstałych wtedy fragmentów, szczególnie godnym uwagi, jest ten zlokalizowany w rejonie Starego Osieczna [Hochzeit]. Tam, na dwóch najbardziej narażonych atakiem odcinkach taktycznych Hochzeit oraz Kesselgrund, broniących szosy Gdańsk – Gorzów Wlkp., zrealizowano jedyną w skali niemieckiej fortyfikacji tego okresu, prawdopodobnie pełną rozbudowę pozycji obronnej według jednej koncepcji, wyposażając ją w liczne stanowiska dowodzenia – od szczebla kompanii wzwyż. Dwa największe bierne obiekty żelbetowe przeznaczone dla dowództw batalionów wybudowano w odporności B1. Niewątpliwie tytułowy schron, ze względu na wyższą odporność, rozbudowane zaplecze techniczne oraz większą liczbę pomieszczeń dla sztabów i dowódców, z natury rzeczy stoi o klasę wyżej od tych z rejonu Starego Osieczna, i jak już wcześniej wspomniano, w owym czasie nie miał swojego odpowiednika.
Konstrukcja*
Schron jest monolitycznym jednokondygnacyjnym blokiem żelbetowym zbudowanym na planie zbliżonym kształtem do litery „L”. Skrajne wymiary bryły to 34,0 x 17,0 m. Grubość stropu mierzonego nad wejściami wynosi ok. 1,35 m, grubość ścian wewnętrznych – 0,80 m, a zewnętrznych – 1,50 m. Wymiary te pozwalają określić odporność na „B”[14], a obiekt zgodnie z ówczesną nomenklaturą jako B-Bauten[15].
Do wnętrza schronu prowadzą dwa wejścia: główne [A]* – od strony miasta, wyprowadzone na linii ogrodzenia koszar oraz zapasowe [B], wyposażone w pochylnię – z terenu koszar. Ustawione są wobec siebie prostopadle.
Pomieszczenia i ich wyposażenie
W skład obiektu wchodzi dziesięć pomieszczeń oraz pięć pozostałych kubatur, odpowiednio ponumerowanych na potrzeby artykułu. (odniesienia do numeracji w tekście ujęte zostały w nawiasach kwadratowych), zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara. Ich opis oraz przeznaczenie przedstawia Tab. 1.
| Lp. | Zachowany opis eksploatacyjny | Rozwinięcie skrótu lub opis wg. ówczesnej nomenklatury | Funkcja | Wymiary/powierzchnia | Liczba prycz starych/nowych |
| 1 | Offz. / Mannsch | Abortraum | WC osobno dla oficerów i żołnierzy | 1,90 x 2,00 m / 3,8 m2 | – |
| 2 | – | Nachrichtenraum | Łączność | 2,50 x 4,00 / 10 m2 | 2 (3) |
| 3 | U.-Stab Art. Kdr. | Unter-Stab Artillerie Kommandeur | Izba (pod)sztabu dowódcy artylerii | 2,16 x 4,00 m / 8,64 m2 | 2 (3)/ 3 |
| 4 | Art. Kdr. | Artillerie Kommandeur | Izba dowódcy artylerii | 2,29 x 4,00 m / 9,16 m2 | 2 (3)/ 6 |
| 5 | K. Tr. Kdr. | KasernenTruppen Kommandeur | Izba dowódcy koszar | 2,24 x 4,00 m / 8,96 m2 | 2 (3)/ 3 |
| 6 | U.-Stab K. Tr. Kdr. | Unter-Stab Kasernen Truppen Kommandeur | Izba (pod)sztabu dowódcy koszar | 2,24 x 4,00 m / 8,96 m2 | 2 (3)/ 6 |
| 7 | Mansch. | Mannschaften | Izba załogi | nieregularne / 10,72 m2 | 4 (6)/ 9 |
| 8 | Masch. Ra. | Maschinenraum | Maszynownia | 3,90 x 4,00 m / 15,6 m2 | – |
| 9 | Vorrats Raum | Vorrats Raum | Zapasy, magazyn | 1,75 x 2,12 m / 3,71 m2 | – |
| 10 | Brunnen Ra. | Brunnenraum | Studnia, zapas wody | 2,00 x 2,17 m / 4,34 m2 | – |
| 11 | Główny korytarz komunikacyjny | 1,20 x 15,00 m / 18 m2 | – | ||
| 12 | Śluza gazoszczelna | 1,20 x 8,70 m / 10,44 m2 | – | ||
| 13 | Śluza gazoszczelna | 1,20 x 2,60 m / 3,12 m2 | – | ||
| A | Korytarz wejściowy | 1,20 x 10,30 m / 12,36 m2 | – | ||
| B | Korytarz wejściowy | b.d. | – | ||
| RAZEM | c.a. 127, 81 m2 | 14 (21)/ 27 |
Najważniejszymi w schronie pomieszczeniami, były izby o charakterze socjalnym, przeznaczone dla dowództwa [3-6]. Charakteryzują się one zbliżonymi wymiarami. Do każdej z nich prowadziło osobne wejście od strony korytarza [11], zamykane drzwiami gazoszczelnymi, ponadto izby [4] i [5] łączyło przejście zamykane – od strony tego drugiego – prawdopodobnie drewnianymi drzwiami. Pomiędzy pomieszczeniami [3] i [4] oraz [5] i [6] istniała łączność przy pomocy tzw. rur głosowych [Sprachrohr]. W okresie późniejszym zamontowano telefony forteczne, po których zachowały się czytelne ślady na ścianach oraz kotwy mocujące. Pozostałe pomieszczenia w schronie pełniły rolę podrzędną do wyżej wymienionych, zapewniając dostarczanie energii elektrycznej, przefiltrowanego powietrza, zdatnej do spożycia wody, powierzchni dla zapasów, itd.
Warunki panujące wewnątrz były skromne i zapewniały niewiele większy komfort, niż w obiektach o mniejszej odporności, budowanych w tym samym okresie. Głównym wyposażeniem były prycze mocowane do ściany przy pomocy metalowych listew. W obiekcie można zaobserwować ich dwa rodzaje: starszego typu, prawdopodobnie dla dwóch ram, montowane zapewne w czasie pierwotnego wyposażania obiektu oraz typu nowszego, przeznaczone do montażu trzech ram, pochodzące prawdopodobnie z ok. 1936 roku[16]. Montaż nowszych mocowań odbywał się przy pozostawieniu na ścianie dotychczasowych[17]. Zestawiając liczbę ram prycz obu typów można szacować dla jakiej liczby osób były przeznaczone (zob. Tab. 1), zakładając oczywiście, że dla każdego przewidziane było jedno miejsce. W przypadku, jeśli zakładamy, że pierwotnie prycze były podwójnie piętrzone – jedna nad drugą, otrzymujemy liczbę 14 miejsc, a w wypadku wariantu potrójnie piętrzonych – 21 miejsc. Ze względu jednak na długość samych listew i ich położenia względem sufitu i posadzki – wydaje się, że wariant „podwójny” był bardziej realny ze względu na potencjalny komfort, jaki zapewniał. Podsumowanie liczby „łóżek” dla potrójnych prycz nowego typu informuje o powiększeniu liczby miejsc prawie dwukrotnie, bo aż do 27. Nie wiadomo jak zachowano się wobec prycz znajdujących się w pomieszczeniu łączności [2], ponieważ nie ma tam widocznych mocowań nowego typu. Jeśli pozostawiono oryginalne i użytkowano, to liczba miejsc w całym obiekcie mogła wynosić w tym wypadku – odpowiednio 29 lub 30. W obiekcie nie zachowała się żadna rama starego typu, natomiast w pomieszczeniu [4] zachował się niewielki i mocno skorodowany fragment ramy nowego typu.
Pomieszczenia, w których przewidziano montaż prycz [2-7], posiadały również możliwość ogrzewania małymi piecykami. Zakończenia przewodów kominowych od strony pomieszczenia zaopatrzone były w gazoszczelne zamknięcia (Gasdichter Verschluß für Rauchrohr, lub inaczej – Innerer Abschluß für Rauchrohr[18]). Pomiędzy zamknięciem przewodu (umieszczonym ok. 10-20 cm od sufitu) a posadzką, malowano czarną farbą pas o szerokości ok. 50 cm, informujący o miejscu przeznaczonym dla ustawienia pieca. Czytelne ślady zachowały się w izbach [3-7].
Charakterystyczny, dla opisywanego obiektu, jak i innych w obrębie koszar, jest brak składanych do ściany siedzisk i stolików, stosowanych na niektórych odcinkach umocnień w stanowiskach bojowych i biernych w 1934 roku. Można zatem przyjąć, że schron miał być wyposażony w sprzęty ruchome w postaci krzeseł, stołów, itp. Na ścianach pomieszczeń widoczne są haki, przez które przeprowadzone były stalowe pręty z uchwytami dla ekwipunku i innych przedmiotów żołnierskiego użytku. Fragment kompletnego elementu zachował się w pomieszczeniu [4], natomiast same haki w izbach [1-8].
Obiekt posiadał toaletę [1], wyodrębnioną jako nisza w śluzie gazoszczelnej [13] i usytuowaną zgodną z zaleceniami B.st.B. w pobliżu wyjścia. Izba podzielona została na dwie kabiny – odpowiednio dla oficerów i żołnierzy – oddzielone od siebie drewnianym przepierzeniem, częściowo zachowanym. Z oryginalnego wyposażenia kabin pozostały jedynie ślady po mocowaniu rezerwuarów oraz rur stalowych doprowadzających wodę. Dla każdej z kabin zastosowano wnęki na oświetlenie awaryjne[19]. W podłodze kabiny lewej (żołnierskiej) znajduje się otwór rewizyjny zbiornika fekaliów.
W osobnym pomieszczeniu (Brunnenraum[20])[10] znajdowała się studnia z ręczną pompą oraz zbiorniki przeznaczone na wodę. Zachowały się dwa z nich – każdy o gabarytach 1,46 x 0,71 x 1,22 m (szer. x dł. x wys.) i pojemności ok. 1,2 m3 – umieszczone na wysokości 0,50 m nad posadzką.
Zgodnie z normami, na każdą osobę przypadało 0,2 m3 wody dziennie, przy czym zapas miał wystarczyć na 28 dni[21]. Ze względu na wyposażenie obiektu w studnię, zapewne zbiorniki napełniano – i zużywano ich zawartość na bieżąco. W głównym korytarzu [11] znajduje się ponadto nisza opisana jako (…)kwasser, w której zachowały się resztki instalacji prowadzącej od zbiorników, a zakończonej niegdyś małym kranem. Można zatem przypuszczać, że woda z tego źródła służyła do celów konsumpcyjnych, a właściwy opis niszy po uzupełnieniu – Trinkwasser. Przemawia za tym brak śladów w niszy po mocowaniu zlewu lub umywalki[22], jedynie w posadzce umieszczony został standardowy odpływ osłonięty kratką. Tym sposobem nierozstrzygnięta zostaje kwestia umywalni. Ze względu na to, że pomieszczenie [10] jest częściowo niedostępne dla dokładnych badań, trudno jest stwierdzić czy istniała możliwość, aby pełniło jakąś dodatkową funkcję.
Pomimo, iż wytyczne przewidują istnienie kuchni[23] w tego typu obiekcie – nie udało się rozpoznać izby o takiej funkcji. Natomiast w głównym korytarzu, w specjalnych niszach, umieszczono dwie gazoszczelne szafki na racje żywnościowe[24].
Spośród pomieszczeń o przeznaczeniu technicznym, najważniejszą rolę pełniła maszynownia (Maschinenraum). Niewiele wiadomo na chwilę obecną o jej faktycznym wyposażeniu, można natomiast odnieść się do informacji zawartych w wytycznych. Według B.st.B. przeznaczona mogła być dla przechowywania i ładowania akumulatorów (Raum für Akk. Battr.), zespołów centralnego ogrzewania oraz wentylacji (Heizungs- und Hauptlüftungsanlage). Najważniejszym urządzeniem był agregat prądotwórczy, dla którego paliwo (olej opałowy) przechowywane było w specjalnym zbiorniku (Tank für Schweröl) lub w wydzielonym z maszynowni dodatkowym pomieszczeniu (Brennstoff-Vorratsraum). Nie udało się ustalić przeznaczenia sporych rozmiarów wnęki w posadzce. Być może składowano w niej odpowiednio zabezpieczony zapas paliwa, lub innych środków, który miał wystarczyć na 28 dni.
Ze względu na znajdującą się we wspomnianej wnęce wodę oraz zalegającą na podłodze maszynowni warstwę szlamu – trudno ocenić gdzie (i czy w ogóle) znajdowały się mocowania pod poszczególne urządzenia. Bardzo możliwe jest, że obiekt nigdy nie był w pełni wyposażony.
Charakterystyka obiektu i stan zachowania
Schron częściowo znajduje się pod jednym z budynków koszarowych. W jego obrysie znajdują się pomieszczenia o charakterze socjalnym [2-7] oraz główny korytarz komunikacyjny [11]. Mimo, iż budynek był nieprzerwanie użytkowany, nie ma informacji świadczących o eksploatowaniu w okresie powojennym znajdującego się pod nim schronu. Jego wyposażenie prawdopodobnie w dużej części zostało zdemontowane przez Armię Czerwoną już w 1945 r. W szczególności dotyczyło to wszelkiego rodzaju elementów metalowych różnych instalacji. Schron przez wiele lat zalany był wodą, o czym świadczą ślady na ścianach pomieszczeń. Prawdopodobną przyczyną zalania, było uszkodzenie obudowy szybu wyjścia awaryjnego. W efekcie do wnętrza wniknęła woda opadowa.
Napisy
Opisywany schron ukończony został w 1934 roku – informuje nas o tym stosowny napis (tzw. sygnatura) w korytarzu [B] naprzeciwko drzwi wejściowych do budowli.
Bardzo istotną kwestią podczas badań obiektu, było odszukanie możliwie wszystkich zachowanych w schronie napisów, a następnie ich inwentaryzacja. W jej toku wyróżnionych zostało pięć krojów liter, które użyte były w szablonach[25].
Wśród „hierarchii” napisów niewątpliwie pierwsze miejsce zajmuje sygnatura danego obiektu. Udało się ją odszukać – o czym wspominano wcześniej – w załamaniu labiryntu korytarza wejściowego [B], naprzeciwko drzwi. Wykonana została trzema różnymi krojami liter, w dwóch wypadkach czarną farbą naniesioną przez szablony, a w trzecim – prawdopodobnie najpóźniejszym, bo z lat 1938-1939 – farbą czerwoną. Napisy nachodzą na siebie, są słabo czytelne, ponadto w wyniku modernizacji instalacji elektrycznej zostały częściowo zniszczone. Dla ułatwienia przedstawiono je rozbite w trzech kolumnach, uszeregowane chronologicznie począwszy od lewej:
Kas. Bef. S. Kr. O. Kas.
Bef. 1934
=E/ c/ 8
Baujahr
Potencjalnie najstarszy rozpoznany wzór liter, umownie określony jako „nr 1”, występuje wyłącznie w przypadku napisów eksploatacyjnych i nie ma swojego odzwierciedlenia w sygnaturze, charakterystyczne w nim jest ujęcie liter ch w ligaturę.
Krój nr 1
Krój nr 2
Krój nr 3
Rozmieszczenie napisów w obiekcie ujęte zostało w tabeli poniżej:
| Krój nr 1 | Krój nr 2 | Krój nr 3 | |
| Napis | Numer pomieszczenia | Numer pomieszczenia | Numer pomieszczenia |
| Rauchentwiklung am Tage vermeiden | 7 | 3, 4, 5, 6 | |
| Entlüftung | 7 | 1, 2, 6, 8 | |
| Bel. N. | 1, 3, 4, 5, 6 | 2 | |
| Sprachrohr | 3, 4, 5 | ||
| Gewehrscharte | 7 | 7 | |
| Schlüssel f. Sammelsch | 11 | ||
| Offz. | 13 | ||
| Mansch | 11, 13 | ||
| […]kwasser | 11 | ||
| Nische[…] | |||
| Werkz | 11 | ||
| 2 Schlüssel f. Fallgr. | 13 | ||
| U.-Stab Art. Kdr. | 11 | ||
| Artl. Kdr. | 11 | ||
| K. Tr. Kdr. | 11 | ||
| U.-Stab K. Tr. Kdr. | 11 | ||
| Vorats Raum | 8 | ||
| Brunnen Ra. | 11 | ||
| Masch. Ra. | 11 | ||
| Notausgang | 11 | ||
| Bef. S. Kr. O. Kas. 1934 | B | ||
| Kas. Bef.
=E/ c/ 8 Baujahr |
B |
Na pobielonych ścianach korytarzy i pomieszczeń nanoszono czarną farbą napisy przy pomocy szablonów. W zależności od sytuacji, mogły się one znaleźć bezpośrednio na ścianie lub na ceownikach nadproży. W drugim przypadku, często są już one słabo czytelne lub praktycznie niemożliwe do odczytania, ze względu na korozję metalu i złuszczenie farby. Odstępstwem od reguły jest wykonanie dwóch napisów kolorem czerwonym – Notasugang na ceowniku nad wyjściem ewakuacyjnym[26] oraz sygnatury E/c/8 z 1938 roku[27] na ścianie naprzeciwko drzwi w wejściu [B]. Problematyczne jest natomiast odczytanie pozostałych fragmentów sygnatury.
Wentylacja
System wentylacyjny zastosowany w obiekcie – wedle wiedzy autorów – nie ma swojego odpowiednika w innych znanych konstrukcjach niemieckich tego okresu. Badania wewnątrz obiektu w zakresie funkcjonowania wentylacji zostały przeprowadzone pobieżnie, stąd zasadę jego działania można przedstawić na chwilę obecną jedynie hipotetycznie. Obieg powietrza wymuszał wentylator znajdujący się w maszynowni. Doprowadzone do niej zostały dwie rury o średnicy 30 cm każda, którymi zasysane było powietrze z zewnątrz. Powietrze z maszynowni rozprowadzane było rurą o śr. 19 cm, biegnącą wewnątrz ścian i rozgałęziającą się do wszystkich pomieszczeń i korytarzy. Każdy jej wylot, zabezpieczony był stalowym gazoszczelnym zaworem, umożliwiającym prostą regulację ilości dostarczanego powietrza. Typy zamknięć opisane zostały w akapicie dotyczącym elementów stalowych. Nawiązują one do stosowanych wcześniej w mniejszych, typowych budowlach. Natomiast rzeczą niespotykaną, jest rozwiązanie polegające na odprowadzaniu powietrza z wentylowanych pomieszczeń. Zrealizowano to przy pomocy otworów w ścianach o średnicy ok. 30 cm, znajdujących się na wysokości ok. 50 cm względem posadzki i wyprowadzonych bezpośrednio do głównego korytarza [11].
Brak w nich śladów po mocowaniu zaworów lub jakichkolwiek zamknięć, co może wydawać się nielogiczne ze względu na zastosowanie do zamykania poszczególnych pomieszczeń drzwi gazoszczelnych. Dalej, za pomocą trzech zamykanych zaworami rur o średnicy 30 cm, zużyte powietrze z korytarza wyrzucane było na zewnątrz schronu. Nie udało się ustalić, gdzie znajdowało się zakończenie tych przewodów. Prawdopodobnie jednak wyloty ich obecnie są zasypane, gdyż dostaje się nimi do wnętrza budowli woda opadowa niosąc ze sobą grunt.
Instalacja elektryczna i łączności
Ślady okablowania odnalezione podczas inwentaryzacji informują, iż zastane pozostałości instalacji elektrycznej mogą stanowić nawarstwienia powstałe w różnych okresach funkcjonowania schronu. Ilustracją tego jest fragment ściany, na której znajduje się opisywana wcześniej sygnatura obiektu, gdzie włącznik oświetlenia (lub inny podobny element) zamontowany został na powierzchni zajmowanej przez napisy. Przewody elektryczne prowadzono zarówno bezpośrednio na tynku, jak i na specjalnych drewnianych listwach o szerokości ok. 10 cm, umieszczonych na ścianach pomieszczeń i korytarzy. Listwy te montowano poziomo, z pionowymi odejściami np. pod przewody prowadzące do włączników oświetlenia. Lampy oświetlające wnętrza umieszczone były na sufitach lub ścianach, w zależności od rodzaju pomieszczenia. Niekompletna oprawa takiej lampy zachowała się w pomieszczeniu maszynowni.
Osobnym zagadnieniem jest łączność wewnętrzna i zewnętrzna obiektu. Pierwsza z nich, realizowana była pomiędzy niektórymi pomieszczeniami dzięki wspomnianym już wcześniej rurom głosowym, a w okresie późniejszym przez telefony forteczne (Festungsfernsprecher), zainstalowane w ramach modernizacji wyposażenia. Komunikacja z pozostałymi obiektami i światem zewnętrznym realizowana była poprzez pomieszczenie łączności [2]. Zachowały się w nim skromne relikty dawnego wyposażenia m.in. w postaci centralnie usytuowanej obudowy centrali telefonicznej oraz trzech naściennych skrzynek (bez pokryw).
Przewody z zewnątrz doprowadzone zostały poprzez dwa otwory w ścianie (naprzeciwko wejścia) o średnicy ok. 15 cm każdy. Jeden z nich jest zamurowany, a drugim całą średnicą wyprowadzono wiązkę co najmniej kilkunastu przewodów z oplotem. Ponadto w stropie znajduje się otwór, którym prawdopodobnie niegdyś poprowadzono przewody do pomieszczenia, o analogicznej funkcji, lecz w budynku koszarowym. Dodatkowo, w razie uszkodzenia głównych linii lub innej sytuacji, istniała możliwość korzystania z polowej sieci telefonicznej. Służyły do tego odpowiednie przyłącza (KASt – Kabelanschlußstelle für Feldkabel, 2-paar.) umieszczone na elewacjach bloków wejściowych. Przy wejściu [B] zachowała się obudowa bez pokrywy, natomiast przy drugim [A] – widoczne są tylko mocowania pod dwa przyłącza tego typu.
Odtworzenie struktury obu instalacji wymaga żmudnych badań, polegających na dokładnej inwentaryzacji zachowanych śladów (mocowań, odcisków, itp.) na ścianach, a następnie zestawieniu z ogólnymi wytycznymi projektowymi. Ten etap prac musi zostać bezwzględnie przeprowadzony przed gruntownym porządkowaniem i konserwacją schronu, w przeciwnym wypadku może ulec zatarciu szereg istotnych informacji, których nie sposób później odtworzyć.
Pancerze
W schronie wykonano wewnętrzną strzelnicę obrony wejścia, zabezpieczoną gazoszczelną stalową płytą z zamknięciem (Gasdichter Verschluß für Gewehrscharten)[28], opatrzoną opisem Gewehrscharte od strony pomieszczenia załogi [7]. Pancerz ten zachował się w stanie kompletnym, lecz mocno skorodowany.
Spośród drzwi zastosowanych w obiekcie, można wyróżnić umownie – na potrzeby opisu, trzy typy. Pierwsze z nich to jednoskrzydłowe drzwi wykonane ze stali zlewnej o grubości 3 cm (dokumenty przewidują również występowanie w wariancie o grubości 5 cm), z wyłazem ewakuacyjnym wyposażonym w strzelnicę, zamykające przejście o świetle 1,10 x 0,8 m. Zastosowane zostały w obu blokach wejściowych [A-B]. W B.st.B. występują pod nazwą Schwere Flußstahltüren einteilig 0,80 x 1,10 m mit Mannloch.
Stosowano je również wewnątrz obiektów, np. w pomieszczeniach bojowych osłoniętych pancerzami czołowo-stropowymi (Scharten- und Deckenplatte). Bardzo często mylone są z drzwiami typu 15P7, używanymi w późniejszym okresie (od ok. 1935 r.). Jako drzwi zewnętrzne stosowane były już w 1930 r. w obiektach w rejonie Krosna Odrzańskiego, natomiast okres końcowy przypada mniej więcej na rok 1935, kiedy używano je już sporadycznie, zastępując nowym typem – 14P7. W opisywanym obiekcie zachowały się jedynie ościeżnice wraz z zawiasami (bez skrzydła).
Drugim typem były drzwi dwudzielne o grubości 3 cm, wykonane ze stali zlewnej (Schwere Flußstahltüren zweiteilig 0,80 x 1,70 m). Podobnie jak wcześniejsze, mogły być stosowane zarówno wewnątrz, jak i jako drzwi wejściowe do budowli. Tę drugą funkcję spełniały przed pojawieniem się drzwi typu pierwszego, a później – stosowano je równolegle z nimi, aczkolwiek rzadziej[29]. Mogły być wyposażone w wyłaz ewakuacyjny ze strzelnicą, umieszczony w górnej połówce skrzydła.
Spośród czterech sztuk tego typu drzwi zamontowanych w opisywanym schronie (zamykających korytarze pełniące funkcje śluz gazoszczelnych), zachował się jeden egzemplarz. Jest to niezwykle cenny zabytek z trzech względów: po pierwsze tego typu odmiany drzwi (wyposażonych w wyłaz ewakuacyjny), według wiedzy autorów, na terenie Polski oprócz nadmienianego – nie ma; po drugie – drzwi są kompletne, a więc stanowić mogą podstawę do rekonstrukcji tego typu elementów we wnętrzach innych odtwarzanych budowli; po trzecie – stanowią jeden z nielicznych zachowanych in situ elementów wyposażenia opisywanego schronu.
Trzecim typem, były drzwi gazoszczelne (Gasdichte Tür aus Eisenblechen 1,5 mm stark mit Holzzwischenlage), wewnętrzne, o stalowej konstrukcji z wypełnieniem w postaci desek, zamykające przejście o wymiarach 0,80 x 1,70 m (Rys. X). Była to modyfikacja wcześniejszej konstrukcji z lat 1929-1933; różnica polegała m.in. na ilości elementów ryglujących skrzydło w futrynie – w wersji starszej trzy, w opisywanej dwa. Mimo zmiany mechanizmu wewnętrznego, do zamykania służyła rączką o zbliżonym we wszystkich wersjach kształcie, umieszczona mniej więcej w połowie wysokości skrzydła.
Gazoszczelność uzyskiwano dzięki filcowej uszczelce mocowanej do zewnętrznej strony skrzydła na stalowej ramie z płaskowników, która podczas zamykania drzwi dociskana była do powierzchni futryny. Od 1935 r. zastąpione zostały nowocześniejszą konstrukcją, która w ostatecznej formie znana jest jako 19P7. Z dziesięciu sztuk drzwi tego typu zamontowanych w schronie, zachowały się jedynie dwie – są mocno skorodowane, w bardzo złym stanie, wymagającym konserwacji, a w efekcie daleko idących prac rekonstrukcyjnych.
Spośród innych elementów ruchomych, wyróżnić należy zamknięcia przewodów wentylacyjnych i kominowych. Należały one do jednej rodziny konstrukcji (Äußerer Abschluß f. Ansauge-, Rauch- und Lüftungsrohr[30]), opierały się na podobnej zasadzie działania, a różniły zasadniczo gabarytami. Pierwszym z nich jest zawór o wymiarach powszechnie stosowany w latach 1929-1937 do zamykania od strony pomieszczeń przewodów kominowych oraz wentylacyjnych o średnicy 10 cm. W opisywanym obiekcie spełnia wyłącznie tę pierwszą funkcję. Pozostałe dwa zamknięcia przeznaczone są dla rur o śr. 19 oraz 30 cm. Stanowią jednocześnie przykład elementów wykonanych jednostkowo, wyłącznie na potrzeby systemu wentylacji, jaki zaistniał w obiekcie wałeckim[31].
Ciekawostkę stanowi rozwiązanie konstrukcyjne rowu wewnętrznego (Fallgrube) znajdujące się w śluzie gazoszczelnej [B]. Z oględzin wynika, iż przykryty on był stalową pokrywą (prawdopodobnie dwuczęściową), demontowaną w wypadku zagrożenia i przenoszoną w głąb schronu.
Podsumowanie
Trudno znaleźć konstrukcje z tego samego okresu o podobnym przeznaczeniu jak charakteryzowana budowla. Niewiele wcześniej przed jej wybudowaniem – w sierpniu 1933 r. – stworzone zostały dopiero zasady umożliwiające konstruowanie i wyposażanie dzieł tej klasy. Brak informacji o takich budowlach znajdujących się na innych liniach umocnień, zarówno obecnych terenach Polski, jak i Niemiec. Pokrewne obiektowi, pochodzące również z 1934 r., schrony dowodzenia zlokalizowane w rejonie Starego Osieczna, posiadają niższą klasę odporności i były przeznaczone dla dowództw niższego szczebla (od batalionu w dół). Cechą wspólną mogą być jedynie przybliżone wymiary niektórych pomieszczeń. Pamiętać jednak należy, że związane to było z przyjętą dla danych izb standaryzacją. Próba fragmentarycznego porównania konstrukcji również trafia w przysłowiową próżnię. System wentylacyjny jest unikatowy i brak podobnych mu instalacji tego typu. Nie zastosowano go w żadnym z najcięższych obiektów bojowych o odporności B, budowanych w rejonie Starego Osieczna. Przypuszczać można zatem, że posiadał on mankamenty dyskwalifikujące go do „seryjnych” zastosowań w pierwszych ciężkich budowlach określanych później jako B-Werke. Nietypowe również są rowy wewnętrzne i ich przykrycia, które w tej akurat formie nie przyjęły się w niemieckiej fortyfikacji. Przyglądając się opisywanej konstrukcji (częściowe umieszczenie pod inną budowlą, wejścia odsunięte od jej ścian i pogrążone w gruncie) można odnieść wrażenie, że wobec braku odpowiednich wzorców adaptowano na potrzeby wojskowe niektóre zasady obowiązujące w cywilnych budowlach przeciwlotniczych. Zestawiając to z faktem budowy już w 1933 roku wielosektorowych stanowisk bojowych w odporności B, można wnioskować, że wałecki obiekt dowodzenia był odpowiedzią na poszukiwanie formy dla zaplecza socjalnego w rodzących się dopiero projektach samodzielnych taktycznie obiektów do ognia okrężnego. Niewątpliwie teoria ta wymaga sprawdzenia. W tym miejscu nadmienić warto, że na terenie dawnych koszar znajduje się również inna budowla będąca schronem biernym. Konstrukcja ta, będąca połączenia ukrycia ze stanowiskiem obserwacyjnym, składa się z pomieszczenia o wymiarach ok. 4 x 5 m znajdującego się w piwnicy jednego z budynków koszarowych, u podstawy szybu wieży obserwacyjnej. Wieża ta, kilkunastometrowej wysokości, wykonana jest z żelbetu i zwieńczona stanowiskiem obserwacyjnym w koronie dachu.
Niewątpliwie konstrukcja ta powstała również w 1934 roku. Ma to o tyle znaczenie, że w roku następnym, w Głogowie (Glogau) na terenie Lüttich-Kaserne powstaje w ramach Pozycji Odrzańskiej schron dowódczo-obserwacyjny[32]. W tym wypadku połączono funkcje, zapewne korzystając z doświadczeń zdobytych w Wałczu, i zamiast dwóch osobnych budowli (biernej i dowódczej) powstała budowla posiadająca kilka pomieszczeń oraz wieżę obserwacyjną. Czy projekty te ewoluowały w przypadku innych zespołów koszarowych? Wymaga to dalszych badań…
Postulaty co do dalszego postępowania z obiektem
Ze względu na ograniczony i fragmentaryczny charakter prac inwentaryzacyjnych trudno jednoznacznie ocenić stan zachowania obiektu i elementów jego wyposażenia. Ściany oraz belki stropowe zachowane są ogólnie w dobrym lub bardzo dobrym stanie. Sprawą niewątpliwie najpilniejszą jest oczyszczenie i odbudowa szybu wyjścia awaryjnego, którym dostaje się do wnętrza budowli woda opadowa. Odnalezienia i zabezpieczenia wymagają wszystkie zakończenia rur wentylacyjnych wyprowadzonych na zewnątrz obiektu. Podczas prac porządkowych w marcu 2009 r. oczyszczone zostało wejście od strony terenu koszar [B], natomiast główne [A] wciąż jest częściowo zasypane ziemią od zewnątrz, a od wewnątrz śmieciami. Oczyszczenie go może być istotne z punktu widzenia weryfikacji istnienia drugiego rowu wewnętrznego, jak i w efekcie płyt go zabezpieczających. Wspomnieć przy tym należy, że w przypadku obu korytarzy w których owe przeszkody się znajdują, część podłogi stanowi metalowa płyta. Brak konserwacji tego elementu (nie mówiąc już o samym przykryciu odsłoniętej części rowu) może doprowadzić do niebezpiecznego wypadku. Spośród zachowanych wewnątrz pancerzy ruchomych, szczególnej troski wymagają drzwi dwudzielne, które są unikatem na skalę naszego kraju. Podobnie jak elementy zaworów i płyty strzelnicy gazoszczelnej (prowadnice, zamknięcia), wymagają one odpowiedniego rozmontowania i rzetelnej konserwacji przeprowadzonej w odpowiednich warunkach poza obiektem. Pewne zagrożenie mogą stanowić grzyby znajdujące się w zbutwiałych fragmentach listew przeznaczonych do montażu instalacji. Ich obecność stwierdzono podczas prac, lecz wymagają odpowiednich badań określających ich rodzaj. Niektóre drewniane części wymagają wręcz usunięcia ze względu na ich fatalny stan. Problemem mogą być także obiekty wielkogabarytowe. Stan pojemników na wodę raczej wyklucza ich konserwację na miejscu, podobnie zresztą wygląda kwestia obudowy centrali telefonicznej. Przy porządkowaniu pomieszczeń pamiętać należy, że w warstwie zalegającego posadzkę błota znajduje się szereg przedmiotów, które mogą być pomocne przy rekonstrukcji wyposażenia poszczególnych wnętrz – stąd potrzeba gromadzenia i segregowania urobku oraz katalogowania wydobytych znalezisk.
Ze względu na stan zachowania, wyjątkowość konstrukcji oraz możliwe szkody wynikające z nieumiejętnej adaptacji, obiekt ten powinien znaleźć się pod nadzorem konserwatorskim. Biorąc pod uwagę stan pozostałych stanowisk na terenie dawnych koszar (zachowane płyty stalowe osłaniające stanowiska bojowe oraz obserwacyjne, zachowane maskowanie i farbomaskowanie poszczególnych budowli) odpowiednie byłoby wpisanie tychże do rejestru zabytków, jako zespołu obiektów architektury obronnej, a co za tym idzie otoczenie ich daleko idącą ochroną prawną. Sam schron dowodzenia, po wyklarowaniu się odpowiedniej dla niego koncepcji zagospodarowania, powinien stać się (wraz z przyległym muzeum o bogatych zbiorach militariów z okresu II w.ś.) zarówno punktem interpretacyjnym i informacyjnym dla wszystkich osób zapoznających się dopiero z fortyfikacją, szczególnie w niemieckim wydaniu, i planujących zwiedzać pozostałe obiekty wałeckiego węzła obronnego.
[1] Najważniejsze z użytych to: D 570 – Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen (B.st.B.), Teil 3 – Betonbau und Panzerungen (dalej: B.st.B.), Anlage zu Chef Heeresleistung 1025/33 g W.A. In 5 IV v. 16. August 1933, Bundesarchiv Militärarchiv Freiburg im Breisgau (dalej: BA-MA), sygn. D 570/3+; Erfahrungen der Baujahre 1933/34. Besichtigungsbemerkungen (dalej: Bes. Bem. 1933/34), Der Chef der Heeresleitung. Az. B 39 g TA In Fest I. Nr. 441.34.g.Kdos. v. 14. Dezember 1934, BA-MA, sygn. RH 12-5-v.55 Bl. 324-323; Stellungsbau (dalej: Stellungsbau), Chef der Heeresleitung Nr. 288.30.g Wehr A. In 5 IV vom 4.8.1930, BA-MA, sygn. RW 6/107.
[2] J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997.
[3] Ibidem, s. 52.
[4] M. Dudek, J. Sadowski, Fortyfikacje Wału Pomorskiego w Wałczu, Gliwice 2006.
[5] Ibidem, s. 58.
[6] M. Dudek, Wał Pomorski – stanowisko dowodzenia w Wałczu, Odkrywca 12/2010, s. 62-65.
[7] Stellungsbau, Anlage 10.
[8] Friedensausbau der Oder, Wehrkreiskommando III Stopi 629 g. Kdos. v. 29.9.28, BA-MA, sygn. RH 2/403 Bl. 21-22.
[9] BA-MA, RH 2/399 Bl. 188; komentarz Stanisława Kolouszka: „Wprawdzie twierdzę uznano za nie nadającą się do natychmiastowego użycia w tej sytuacji – w tym sensie, że nie była odpowiednio utrzymana, żeby wejść z trybu pokojowego, w tryb mobilizacyjny i wojenny funkcjonowania w przewidzianym do tego czasie; jednocześnie były utrzymane struktury organizacyjne, oraz rozporządzenia państwowe, pozwalające w dłuższym okresie czasu, uczynić istniejące obiekty zdolnymi do walki”.
[10] Warto przyjrzeć się sąsiedniemu schronowi M.R. 2, ponieważ miał przechodzić prace związane z dodatkowym zabezpieczeniem przeciwgazowym – wątek oby obiektów wymaga dalszej weryfikacji. Por.: RH 2/399 Bl. 194-196.
[11] Pstuś D., Pozycja Pomorska odcinek ”Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936, [w:] “Poszukiwania” 2 2009, s. 74., Z. Inglot, Punkty oporu Wału Pomorskiego, [w:] Fortyfikacje Ziemi Lubuskiej, nr 2, 1996, b.s.
[12] K. Motyl, Punkt oporu „Szosa” Pozycji Pomorskiej, Odkrywca 7/2010, s. 56-59.
[13] Zapewne było to podyktowane niskim budżetem przewidzianym dla prac fortecznych dla Pozycji Pomorskiej, wynoszącym w drugiej połowie 1933 roku jedynie 160 000 RM.
* Odpowiednio w opisie pomieszczeń i korytarzy używane są – dla ich łatwiejszego przywołania – oznaczenia cyfrowe i literowe w nawiasach kwadratowych, np. [A]. [1], itd.
[14] Jest to najwcześniejsza (pierwotna) odporność „B” z roku 1933, w latach kolejnych wprowadzano zmiany m.in. dotyczące grubości ścian i stropów, pozostając przy takich samych oznaczeniach literowych. Por. B.st.B., s. 19.
[15] Bes. Bem. 1933/34, s. 13.
[16] Na tym etapie badań nie udało się niestety ustalić nazewnictwa i typów poszczególnych modeli.
[17] Taka zmiana została przeprowadzona w pomieszczeniach [3-7].
[18] Stellungsbau, passim.
[19] Według wytycznych były to nisze o wymiarach zewnętrznych 30 x 20 cm, wewnętrznych 25 x 14 cm i głębokości 14 cm. Oznaczane zazwyczaj napisami eksploatacyjnymi Lichtnische lub Bel. N. (Beleuchtungsnische). Patrz: B.st.B., s. 28.
[20] Zgodnie z wytycznymi pomieszczenie tego typu nosiło nazwę Brunnenraum für elektr- und Handpumpenbetrieb, a jego powierzchnia powinna wynosić co najmniej 4 m2. Por. B.st.B., s. 13.
[21] B.st.B, s. 13.
[22] M. Dudek, op. cit., s. 63.
[23] Pomieszczenie dla kuchni (elektrycznej) przeznaczone dla 50 osób załogi powinno mieć powierzchnię 50 m kw. Por. B.st.B., s. 13.
[24] Wykonane z metalu, zamykane gazoszczelnymi drzwiczkami, od wewnątrz wyłożone ocynkowaną blachą, posiadały trzy półki. Wymiary wewnętrzne to 56 x 86 x 40 cm. W obiekcie nie zachowały się nad szafkami napisy informacyjne Lebensmittelschrank, zazwyczaj stosowane w innych schronach. W dokumentach pojawia się również nazwa Nischen für Lebensmittel. Przy okazji warto wspomnieć o dwóch niszach znajdujących się w śluzie gazoszczelnej [12]. Były to prawdopodobnie wnęki dla amunicji (60 x 150 x 50 cm) oraz M.G., narzędzi saperskich lub innych sprzętów (200 x 150 x 70 cm). Por. B.st.B., s. 28-29.
[25] Rozróżnienie to jest o tyle istotne, iż występują w różnych pomieszczeniach te same treści napisów wykonane przy pomocy innego szablonu. Analiza tego typu pozostałości może dostarczyć informacji dotyczących datowania poszczególnych szablonów, zmian zachodzących w obiekcie oraz przebiegu jego konserwacji. W tym momencie, z racji braku szerszego opracowania, w którym podjęto by się całościowej analizy stosowanych krojów liter w niemieckiej fortyfikacji, pozostaje przedstawienie naszych obserwacji ograniczonych jedynie do tytułowego obiektu.
[26] Warto nadmienić, iż otwór wyjścia ewakuacyjnego pierwotnie był zamknięty (zamurowany), a w jego miejscu znajdowała się szafka lub półka narzędziowa o czym informuje odpowiedni napis (Werkz.[euge])
[27] D. Pstuś, Pozycja Pomorska odcinek ”Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936, [w:] “Poszukiwania” 2/2009, s. 74., Por. J. Miniewicz, B. Perzyk, op. cit., passim, M. Groß, Der Westwall zwischen Niederrhein und Schnee-Eifel, Köln 1982, passim.
[28] Na podstawie dokumentów archiwalnych można przyjąć, iż w opisywanym obiekcie mamy do czynienia z elementem oryginalnie nazywanym „Gasdichter Verschluß für Gewehrscharten” lub zamiennie na rysunkach projektowych jako „Innerer Abschluß für Gewehrscharte”. Znane są przypadki używania pancerza tego typu nawet w roku 1937, mimo wprowadzenia nowszych wzorów. Por. B.st.B., s. 29; Stellungsbau, passim.
[29] Przykładem może być obiekt nr 708 z Pozycji Odry, wybudowany w 1932 r. w rejonie Cigacic.
[30] Ibidem, passim.
[31] Zamknięcia podobnej konstrukcji, lecz o innych wymiarach, spotkać można np. w Pz.W. 778 w Boryszynie.
[32] Wedle numeracji z 1944 roku, był to Bauwerk 411.