Planowana rozbudowa uzbrojeniowa Pozycji Pomorskiej w rejonie Tuczna

Niemieckie umocnienia na Pomorzu, z lat 1931-1938, zaliczane były do kategorii „uzbrojeniowej” (armierungsmässigen)[1]. Skutkowało to ograniczonym zakresem prac prowadzonych w okresie pokoju, podczas którego wykonywano obiekty żelbetowe fortyfikacji stałej różnego przeznaczenia oraz sieć łączności telefonicznej. Osiągnięcie pełnej zdolności obronnej następowało w toku uzbrajania (Armierung), które rozpoczynano od momentu ogłoszenia mobilizacji lub na specjalny rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres, dalej: OKH)[2].  Celem tych prac była rozbudowa wszystkich planowanych elementów przyszłego pola walki oraz „zapoznanie załogi z umocnieniami, terenem i zamierzonym kierowaniem walką w takim zakresie, by wojsko czuło, że ma nad przeciwnikiem przewagę w gotowości bojowej i prowadzeniu boju”[3].

Przygotowania, który miały miejsce w okresie pokoju, obejmowały sporządzenie w formie kalendarza projektu uzbrajania (Armierung Entwurf), zabezpieczenie odpowiednich sił, które zmobilizowane zostaną jako oddziały i sztaby budowlane oraz przygotowanie niezbędnych narzędzi i materiałów służących do budowy stanowisk polowych, przeszkód i sieci łączności.

Projekt uzbrajania pozycji składał się z dziewięciu części [Tab. 1], przy których tworzeniu i kontrolowaniu zaangażowani byli oficerowie OKH, dowództw okręgów wojskowych, komendantur oraz sztabów saperów fortecznych. Odpowiednio dla Pozycji Pomorskiej było to dowództwo Okręgu Wojskowego nr 2 (Wehrkreiskommando II, dalej: WKII) ze Szczecina, a na niższym szczeblu – dla fragmentu umocnień przebiegającego na południe od jez. Pile – komendantura w Wałczu (od ok. połowy października 1935 jako Placówka Wojskowa nr 2, Heeresdienststelle 2 – H.D.St. 2) oraz sztab saperów fortecznych nr 4 w Wałczu (Festungspionier-Stab 4 – Fest.Pi.St. 4).

Nr częściObszarPrzygotowującyObejmuje (najważniejsze)
Imemoriał o pozycji [Armierung-Denkschrift]oficer sztabu generalnegozadania i przebieg pozycji, wojenna obsada z uwzględnieniem oddziałów saperskich i budowlanych, określenie prawdopodobnych kierunków natarcia nieprzyjaciela, podział taktyczny odcinków, podział i użycie załóg bezpieczeństwa, przewidziane zapory, planowane ewakuacje
IIuzbrajanie piechoty [Infanteristische-Armierung]oficer sztabu generalnego, przy opcjonalnej współpracy oficera piechoty i oficera oddziałów przeciwpancernychmapę 1:100000 z taktycznym podziałem wszystkich oddziałów bojowych, podziałem na odcinki, przebiegiem pozycji wysuniętych oraz pozycji głównej, przewidzianymi zaporami przed i za pozycją; mapę 1:10000 z zaznaczonymi wszystkimi stanowiskami bojowymi dla wszystkich broni, łącznie z dokładnym przebiegiem przeszkód przeciwpiechotnych i przeciwczołgowych mających powstać w ramach uzbrajania saperskiego; mapa 1:10000 z planem ognia piechoty i artylerii, mapa 1:10000 sieci łączności wraz z jej planowanym uzupełnieniem; mapa 1:100000 z zaznaczonymi obszarami możliwej obserwacji własnej oraz nieprzyjaciela, częściami terenu zabezpieczonymi przed czołgami; plany obsady fortyfikacji stałych, wraz z zadaniami bojowymi, zarówno dla obsady bezpieczeństwa, jak i zakończeniu mobilizacji 
IIIuzbrajanie artyleryjskie [Artilleristische-Armierung]oficer artylerii placuplanowane użycie artylerii i oddziałów obserwacyjnych, dane dla plutonów pomiarowych w celu uzupełnienia stałej sieci punktów topograficznych, drogi podejścia dla baterii art., warunki obserwacji, przewidywane stanowiska obserwacyjne i ogniowe nieprzyjaciela; mapa 1:10000 z istniejącymi obiektami fortyfikacyjnymi oraz tymi które mają powstać w ramach uzbrajania saperskiego (łącznie z siecią łączności, budowlami drogowymi i mostowymi) uszeregowanymi zgodnie z trzema stopniami pilności rozbudowy; mapa 1:100000 z stanowiskami dowodzenia i obserwacyjnymi, pozycjami ogniowymi wraz z granicami ich pól ostrzału, zapasowymi stanowiskami dowodzenia, alternatywnymi lokalizacjami stanowisk przeciwlotniczych
IVuzbrajanie saperskie [Pionier-Armierung]sztab saperów fortecznychcałościowa rozbudowa pozycji pod względem pełnej zdolności do obrony dla wszystkich broni, plan wyposażania stałych urządzeń obronnych wraz z instrukcjami eksploatacyjnymi; plan wykorzystania personelu sztabu saperów fortecznych do przeprowadzenia uzbrajania saperskiego oraz instruowania oddziałów budowlanych i bojowych
Vuzbrajanie łącznościowe [Nachrichten-Armierung]oficer łączności przy sztabie saperów fortecznychmapa 1:10000 zawierająca schemat fortecznej sieci telefonicznej wraz z włączonymi do niej fragmentami sieci cywilnej oraz nakładający się na tę sieć schemat połączeń sygnałowych (telegrafów optycznych i radiowych); dokumentacja doprowadzenia połączeń telefonicznych do stanu gotowości eksploatacyjnej oraz dokumentacja rozbudowy urządzeń łączności w ramach uzbrajania saperskiego
VIuzbrajanie lotnicze [Luftwaffen-Armierung]oficer sztabu generalnego, przy współpracy oficera lotnictwaorganizację naziemną jednostek lotniczych przeznaczonych do dyslokacji (lotniska polowe, punkty meldunkowe, lokalizację stanowisk dowodzenia i artylerii przeciwlotniczej
VIIuzbrajanie sanitarne [Sanitäts-Armierung]wyznaczony oficer służb medycznychoddanie do użytku stałych punktów medycznych w Werkach, działania niezbędne do stworzenia schronów sanitarnych, transport rannych; utworzenie głównych punktów opatrunkowych, punktów zbierania lekko rannych i szpitali polowych, zaopatrzenie w wodę pitną, dostawy materiałów sanitarnych
VIIIuzbrajanie weterynaryjne [Veterinär-Armierung]wyznaczony oficer służb weterynaryjnych, w uzgodnieniu z weterynarzem okręgu wojskowegoutworzenie punktów opatrunkowych dla koni oraz zabierania koni chorych i rannych
IXuzbrajanie kwatermistrzowskie [Wirtschafts-Armierung]oficer sztabu generalnego przy współpracy z dowództwem okręgu wojskowego, lokalną komendanturą, oficerem obszaru ochronnego oraz sztabem saperów fortecznychłączne zaopatrzenie wojsk, w tym budowlanych, w obszarze działań, zaopatrzenie ludności cywilnej; zabezpieczenie materiałów budowlanych, cywilnej siły roboczej, firm budowlanych wraz ze sprzętem roboczym

Tab.1. Struktura projektu uzbrojeniowego z wyszczególnieniem rozdziałów oraz przypisaniem komórek odpowiedzialnych za ich opracowanie.

Opracowane na podstawie: M. Wichrowski, Uzbrajanie [Armierung], mpis. w zbiorach autora; Barch, sygn. RH1/197, k. 11-12, H.Dv. g. 21. Entwurf: Armierung, 3.6.1937.

Przebieg prac nad projektem uzbrojenia Pozycji Pomorskiej możemy odtworzyć jedynie częściowo, bazując na zachowanej korespondencji przesyłanej pomiędzy WKII, H.D.St. 2 oraz Fest.Pi.St. 4, a dotyczącej w sporej części rozpoznaniu terenu pod budowę przyszłych umocnień polowych. Pierwsze wzmianki w dokumentach pochodzą z października 1935 r., kiedy to  komendantura wałecka, potwierdziła odpowiedzialność szefa swojego sztabu, kapitana von Zitzewitza, za organizację i nadzór nad przedsięwzięciem[4]. Powołano też specjalną grupę roboczą w ramach wydziału uzbrojeniowego placówki, której przewodził major Seelmann-Eggebert. Wyznaczono kolejność odcinków, na których zamierzano prowadzić prace przy pomocy organizowanych w tym celu sztabów rozpoznania (Erkundungsstäbe), składających się z fachowców wielu dziedzin wojskowości. W zależności od potrzeby w ich skład mogły wchodzić osoby wyznaczone z komendantury, Oddziału Budowy Umocnień „Wałcz” (od marca 1936 r. Fest.Pi.St. 4), jak również z kierownictwa wyszkolenia (Ausbildungsleiter) na poszczególnych przypadających im odcinkach pozycji. Tak zebrane materiały podlegały ocenie grupy roboczej, która następnie kierowała je do szefostwa Placówki nr 2 w celu wyznaczenia pilności i kolejności rozbudowy. Zatwierdzony plan przekazywano do Grupy Budowy Umocnień, której zadaniem było obliczenie ilość oddziałów budowlanych niezbędnych do wykonania prac. W dalszej kolejności zamierzano ustalić wspólnie z Wojskową Komendą Rejonową w Wałczu (Wehrbezirks-Kommando Deutsch-Krone) rozmieszczenie, zakwaterowanie i zaopatrzenie oddziałów budowlanych przewidzianych do wykonania zadania. Całość przygotowań kończyło stworzenie terminarza prac (Ausbaukalenders). Odprawę wszystkich służb zaangażowanych w tę pracę zaplanowano na 10 października 1935 r. w sali spotkań w gmachu komendantury, znajdującego się przy ówczesnej Adolf-Hitler-Strasse (obecnie ul. Dworcowa).

Przygotowanie tak obszernego opracowania obejmującego całość Pozycji Pomorskiej było zadaniem mocno angażującym zasoby wałeckiej służby fortyfikacyjnej, tym bardziej, że czas na jego wykonanie w praktyce ograniczył się do sześciu miesięcy a kompletny projekt prac uzbrojeniowych miał zostać przedłożony w połowie grudnia[5]. Do tego czasu udało się wyznaczyć przebieg głównej linii (Hauptkampflinie – H.K.L.) oraz wysunięte przed nią stanowiska czat (Gefechtsvorposten) na odcinkach: Noteć, Drawa Północ, Piława, Lubiesz, Golce, Wałcz. Częściowo zakończono prace w rejonie Jeziorek Wałeckich i Nakielna, a nie wykonano ich w ogóle na odcinkach Drawa Południe i rygiel jez. Łubowo. Nie wyznaczono również planowanych lokalizacji stanowisk artylerii, części przeszkód oraz przebiegu sieci telefonicznej – co usprawiedliwiano brakiem odpowiedniego personelu oraz mglistą pogodą i wynikającą z niej słabą widocznością w terenie[6]. Zebrane materiały poddane zostały ocenie, na podstawie której wyznaczone zostały dwa stopnie pilności rozbudowy. W pierwszej kolejności postanowiono wykonać ciągłą przeszkodę drutową przed H.K.L. od Santoku – poprzez rygiel jez. Łubowo – do Starego Osieczna, dokończyć budowę schronów na odcinkach gdzie jeszcze ich nie wykonano, zamknąć wszystkie luki w przeszkodach przeciwpiechotnych oraz rozpocząć budowę zapór (Sperrausbau). Ponadto przewidziano stworzenie w wybranych miejscach, przed właściwą linią umocnień, wysuniętych przeszkód drutowych w rejonie Wałcza, Nadarzyc, Strzalin, Tuczna oraz Starego Osieczna[7].

W dniach 16-23 września 1936 r. zorganizowano w Wałczu ćwiczenia, których celem było sprawdzenie przygotowania oddziałów R.A.D. do zadań w czasie mobilizacji (przekształcanych w oddziały budowlane), weryfikacji założonych terminarzy przykładowych prac oraz dobranie najodpowiedniejszych typów stanowisk polowych, których budowa miała nastąpić w ramach uzbrajania pozycji[8]. Wnioski dotyczyły zarówno kwestii organizacyjnych, jak i związanych z wyposażeniem oddziałów. Zwracano uwagę na niewystarczającą ilość ciężarówek oraz ich jakość – pojazdy dostarczone na potrzeby ćwiczeń miały problem z pokonywaniem piaszczystego gruntu i nie nadawały się do przewożenia materiałów. Poradzono sobie przy pomocy zaprzęgów konnych, które przewidziane były dla oddziałów na równi z pojazdami spalinowymi. Zastrzeżenia budziło także samo wyszkolenie dowódców oddziałów, zauważalnie słabe praktycznie na każdym poziomie. Rozwiązaniem tego problemu miało być zorganizowanie odpowiednich kursów dla dowódców. Pierwsze z nich rozpoczęły się w kwietniu 1937 r. w Szkole Saperów nr I (Pionierschule I) w Berlinie i w przeciągu roku objęły 14 turnusów, z których każdy trwał ok. dwa tygodnie[9]. Ponadto na początku 1938 r. Inspekcja Forteczna nr III w Kostrzynie przeprowadziła kilkudniowe kursy dla przyszłych dowódców kompanii, organizowane w okresie od stycznia do marca przez personel sztabów saperów fortecznych[10]. Kursy dla wyższych dowódców, mający objąć stanowiska w sztabach odcinkowych oraz batalionach budowlanych planowano przeprowadzić w dwóch turach, na przełomie 1937/1938 w Berlinie[11].

Nie jest znana dokładna ilość zorganizowanych na przestrzeni lat ćwiczeń uzbrojeniowych na Pozycji Pomorskiej, natomiast wzmianka o prawdopodobnie najciekawszym z nich, odbywającym się w rejonie jazu klapowego koło Drezdenka, omawiana była podczas spotkania zorganizowanym na przełomie września i października 1936 r. dla przedstawicieli sztabów saperów fortecznych nr 10 i 12 przez Inspekcję Forteczną nr V w Heilbronn na zachodzie Niemiec[12]. Nie zachowały się szczegóły spotkania, natomiast można przypuszczać, że ćwiczenia które omawiano mogły mieć miejsce latem 1936 r. Wskazówką, co do przeprowadzanych prac przy umocnieniach polowych na potrzeby ćwiczeń, mogą być dane jakie uzyskał polski wywiad od informatora, który między 10 a 12 listopada 1936 r. lustrował teren nad Drawą w rejonie Przeborowa natrafiając na schrony wykonane przy użyciu blachy falistej[13]. Z akt zgromadzonych w AIPN wynika, że w rok później, w maju, zamierzano ponownie zorganizować podobne ćwiczenia nad Drawą – tym razem pomiędzy Drawinami a leśniczówką Kotlinka[14].

Obecnie nie jest znany żaden z projektów uzbrojeniowych dotyczących dawnych wschodnich granic Niemiec. Nie wiadomo również czy w ogóle dla Pozycji Pomorskiej wykonano komplet takiej dokumentacji. Na pewno nie była ona gotowa w czerwcu 1937 r., ponieważ sama Inspekcja Fortyfikacji Wschodnich ponaglała Placówkę Wojskową nr 2 o przekazania wałeckim saperom fortecznym niezbędnych dokumentów do zakończenia prac[15]. Zachowały się natomiast mapy [Il. 1] przesłane w październiku 1937 r. przez wspomnianą Placówkę do dowództwa Grupy Wojsk nr 1 w Berlinie w związku z planowanymi w 1938 r. ćwiczeniami uzbrojeniowymi[16], które prawdopodobnie zamierzano zorganizować w rejonie Góry Wisielczej[17]. Nie wiadomo czy przesłane dokumenty są fragmentem ostatecznego projektu uzbrojeniowego saperskiego, czy może jednym z jego roboczych wariantów, tym niemniej stanowią jedyne znane tego typu źródło[18].

Analizując plan warto zwrócić uwagę na fakt, że głębokość całej planowanej pozycji uzbrojeniowej na odcinku Tuczna wynosiła prawie 7,5 kilometra. Najbardziej wysunięte w kierunku południowym stanowisko (ręcznego karabinu maszynowego) planowano zbudować w rejonie łuku obecnej drogi wojewódzkiej nr 177, na wysokości jez. Pniewo. Dalej osią pozycji na tym odcinku pozostaje szosa biegnąca w stronę miasta. Główna pozycja obrony (Hauptkampflinie – H.K.L.) znajdowała się przed zamkiem, na kanale Runicy, łączącej jez. Tuczno z jez. Zamkowym. U podnóża zamku oraz w jego północno-wschodniej skarpie, wybudowano w okresie międzywojennym cztery schrony żelbetowe przeznaczone dla ciężkich karabinów maszynowych (ckm), które w czasie rozbudowy uzbrojeniowej zamierzano uzupełnić dodatkowym stanowiskiem dla rkm na prawo od mostu[19]. Interesujące wydaje się umieszczenie stanowisk dla obserwatorów artylerii w najwyższych budowlach miasta – obecnym kościele par. pw. Wniebowzięcia NMP w Tucznie, w zamku oraz w budynku dawnego szpitala. W samej zabudowie zaznaczono niewiele stanowisk, w zasadzie ograniczając się do dwóch – rkm-u, przy obecnej ul. Mickiewicza, mniej więcej na wylocie ul. Konopnickiej oraz artylerii piechoty – przy ul. Szkolnej. Prawdopodobnie ogień prowadzony z tego drugiego stanowiska kierowany był przez obserwatora znajdującego się na zamku. Pozostałe umocnienia ogniskują się zasadniczo wokół drogi przez miasto w kierunku północno-wschodnim. Najdalej zlokalizowane stanowisko rozbudowywanej linii znajdowało się tuż za linią kolejową i przeznaczone było dla ckm.

Należy pamiętać, że przedstawiony plan przewidywał jedynie konstrukcje uzbrajania saperskiego, czyli budowle drewniano-ziemne wznoszone przez oddziały budowlane na potrzeby różnych rodzajów wojsk. Nie został na nim uwzględniony przebieg pozycji piechoty, czyli m. in. rowów strzeleckich i dobiegowych, stanowisk i schronów, które zapewniały zarówno miejsce bytowania, jak i walki. Widoczne do dziś pozostałości umocnień polowych w rejonie Tuczna stanowią natomiast relikt pozycji d-1 Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH-Stellung), pochodzą z lat 1944-1945 i nie mają bezpośredniego związku z koncepcjami umocnienia tego obszaru z lat 30. XX w., mimo iż dzieli je niespełna kilka lat. Niezależnie od wątku OKH-Stellung, który wymaga szerszego nakreślenia w przyszłości, należy pamiętać, że Tuczno w ramach obu koncepcji stanowiło miasto frontowe, którego mieszkańców zamierzano ewakuować a zabudowa już w czasie mobilizacji zostałaby częściowo uszkodzona na potrzeby umocnień – a w trakcie walk zapewne całkowicie. Niestety mimo ograniczonej obrony w oparciu o fortyfikacje w 1945 r., miasto nie uniknęło swojego losu…

Autor pragnie wyrazić podziękowania za pomoc przy tworzeniu artykułu niniejszym osobom: Sascha Sabien, Janusz Serwin, Grzegorz Urbanek.

Słowa kluczowe: Pozycja Pomorska, fortyfikacje niemieckie, historia fortyfikacji, architektura obronna, Tuczno.

Keywords: Pomeranian Position, German fortifications, history of fortifications, fortress architecture, Tuczno.

Summary

Planned armament development of the Pomeranian Position in the Tuczno area

German fortifications in Pomerania (Pomeranian Position, Pommernstellung), dating from 1939-1938, were classified according to terminology as an „armament position“. According to these criteria, only the necessary reinforced concrete structures were erected during peacetime expansion. The complete expansion of the position would take place after the announcement of mobilization or on the order of the High Command, based on an arming project. Then the fortifications would achieve full combat readiness and be prepared for an attack by the Polish army. Based on available archival documents, the article presents the possible location of the defensive positions in the area of the town of Tuczno (in northwestern Poland, in the West Pomeranian Voivodeship).

Dariusz Pstuś (Kraków) – magister, absolwent Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się w obszarach związanych z niemiecką fortyfikacją okresu międzywojennego, w szczególności rozwojem budowli obronnych oraz ich wyposażeniem.

Bibliografia

Pozycje zwarte:

  1. Burk K., Die deutsche Landesbefestigungen im Osten 1919-1945, Biblio Verlag, Osnabrück 1993.
  2. Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Warszawa 1997.

Pozycje artykułowe:

  1. Sabien S., Pierwszy etap budowy Pozycji Pomorskiej w świetle dokumentów z Federalnego Archiwum Wojskowego we Freiburgu, „4Historie” 1 (2) 2015, s. 50-59.
  2. Pstuś D., Sabien S., Ausgewählte Aspekte der Armierungsvorarbeiten an der Pommernstellung im Bereich des Festungspionierstabes 4 [Deutsch Krone] in den Jahren 1935 bis 1939, „Fortifikation“ 30/2016, s. 131-140.
  3. Wichrowski M., Uzbrajanie [Armierung], mpis. w zbiorach autora.
  4. Biesiadka J., Formy niemieckiej fortyfikacji stałej w latach 1933-1938, „Międzyrzecki Rejon Umocniony. 80 lat zabytku architektury obronnej”, G. Urbanek (red.), Pniewo 2013, s. 101-108.

Materiały źródłowe:

  1. Federalne Archiwum Wojskowe we Fryburgu Bryzgowijskim

– OKH / Generalstab des Heeres, RH 2/394

– OKH / Heeresleitung / Oberbefehlshaber des Heeres, RH 1/197

– Höhere Stäbe, Dienststellen und Einheiten der Landesbefestigung des Heeres (Festungspioniere), RH 32/7

  1. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie, II Oddział Sztabu Głównego Wojska Polskiego, I.303.4.6196, 6360
  2. Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie, Zbiór akt instytucji niemieckich z okręgów: Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie, Akta Festungsbaugruppe Deutsch Krone (Grupy Budowy Umocnień w Wałczu), GK 869/54, 55, 56, 58
  3. Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku (CAMO)

– fond 500, 12451 – Oberkommando des Heeres (OKH), Akte 676

– fond 500, 12463 – Reichsministerien und andere Behörden des deutschen Reiches, 1917-1945, Akte 9

Opis ilustracji:

Il. 1. Fragment planu Pozycji Pomorskiej, obejmującego rejon Tuczna, przedstawiającego prawdopodobnie projekt uzbrojenia saperskiego. Oprac. Dariusz Pstuś na podstawie CAMO, sygn. 500/12451/676, Auszug aus der Armierungs-Karte 1:10000 der H.D.St.2 (auszubauendes Hauptkampffeld), 1.6.1937 

Il. 2. Przybliżenie planu rozbudowy uzbrojeniowej Pozycji Pomorskiej przedstawiającego planowane i wykonane budowle fortyfikacyjne w Tucznie. Pomiędzy obiektami zaznaczono przebieg ciągłych przeciwpiechotnych przeszkód drutowych Oprac. Dariusz Pstuś na podstawie CAMO, sygn. 500/12451/676, Auszug aus der Armierungs-Karte 1:10000 der H.D.St.2 (auszubauendes Hauptkampffeld), 1.6.1937

Il. 3. Zdjęcie lotnicze z okresu międzywojennego przedstawiające zabudowę Tuczna z oznaczonymi lokalizacjami budowli wykonanych (schrony żelbetowe) oraz planowanych na etapie uzbrajania Pozycji Pomorskiej. Oprac. Dariusz Pstuś. Zdjęcie ze zbiorów CAW.

Il. 4. Dawny szpital w Tucznie. W ramach uzbrajania Pozycji Pomorskiej planowano zlokalizowań w budynku lub jego najbliższym otoczeniu dwa stanowiska obserwatorów: artylerii oraz artylerii piechoty. Zdjęcie ze zbiorów CAW.

Il. 5. Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP w Tucznie – widok na wieżę, w której planowano umieścić stanowisko obserwatora artylerii [2007 r.]

Il. 6. Zniszczona wybuchem ściana pomieszczenia bojowego schronu znajdującego się na terenie zamku w Tucznie [2007 r.]

IL.7. Osłonięte kamiennym murem pozostałości jednego ze schronów bojowych znajdującego się przy południowej pierzei zamku w Tucznie [2007 r.]

[1] Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau (dalej: Barch), sygn. RH2/394, k. 12-15, Vorarbeiten für einen armierungsmässigen Ausbau, 17.2.1930. Por. D Pstuś, S. Sabien, Ausgewählte Aspekte der Armierungsvorarbeiten an der Pommernstellung im Bereich des Festungspionierstabes 4 [Deutsch Krone] in den Jahren 1935 bis 1939, „Fortifikation“ 30/2016, s. 131-140.

[2] Barch, sygn. RH1/197, k. 1-2, H. Dv. g. 21. Entwurf: Armierung, Berlin 3.6.1937; M. Wichrowski, Uzbrajanie [Armierung], mpis. w zbiorach autora. Por. J. Biesiadka, Formy niemieckiej fortyfikacji stałej w latach 1933-1938, „Międzyrzecki Rejon Umocniony. 80 lat zabytku architektury obronnej”, G. Urbanek (red.), Pniewo 2013, s. 101.

[3] J. Wichrowski, Uzbrajanie…, op. cit.; Barch, sygn. RH1/197, k. 11-12, H.Dv. g. 21. Entwurf: Armierung, 3.6.1937.

[4] Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN). Zbiór akt instytucji niemieckich z okręgów: Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie, Akta Festungsbaugruppe Deutsch Krone (Grupy Budowy Umocnień w Wałczu), sygn. GK 869/54, k. 60-62, Befehl für die taktischen Vorarbeiten der Armierung der P.-Stellung, 2.10.1935.

[5] Ibidem, k. 93, Armierungvorarbeiten, 17.12.1935.

[6] D Pstuś, S. Sabien, Ausgewählte…, op. cit., s. 137.

[7] AIPN, sygn. GK 869/55, k. 1, Erkundungsergebnis der P.-Stellung, 30.1.1936.

[8] BAMA, sygn. RH12-5/56, k. 39-46, Erfahrungen der Armierungsübung bei Dtsch. Krone vom 16.-23.9.1936, 8.3.1937.

[9] AIPN, sygn. GK 869/56, k. 44, Ausbildung der R.A.D.-Führer an der Pi. Schule I, 9.2.1937.

[10] AIPN, sygn. GK 869/58, k. 6, 1. Lehrgang für Baukomp. Führer bei F.I.III, 24.1.1938.

[11] Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku (dalej: CAMO), sygn. 500/12463/4, k. 203, Ausbildung der R.A.D.-Führer als Führer von Abschnittsbaustaben und Baubataillonen, 10.9.1937.

[12] BAMA, sygn. RH32/7, k. 34, Einweisung in Mob.-Aufgaben der Landesbefestigung, [b.d.].

[13] Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie (dalej: CAW), sygn.  I.303.4.6360, k. 1012, Umocnienia w rej. Hochzeit, 17.11.1936.

[14] AIPN, sygn. GK 869/58, k. 108, Aufstellung v. Kampfanweisungen f. d. Stände i. d. ständigen Stellungen, 2.5.1938.

[15] AIPN, sygn. GK 869/56, k. 176, Armierungsvorarbeiten, 26.6.1937.

[16] CAMO, sygn. 500/12463/9, k. 190, Vorbereitung der Arm.- u. Stellungs-Übung 1938, 30.10.1937.

[17] AIPN, sygn. GK 869/58, k. 41, Übungswerk Gr. Born, 2.3.1938.

[18] CAMO, sygn. 500/12451/676, Auszug aus der Armierungs-Karte 1:10000 der H.D.St.2 (auszubauendes Hauptkampffeld), 1.6.1937.

[19] Ilość i rozmieszczenie schronów na planie uzbrojeniowym nie zgadza się z wynikami badań B. Perzyka oraz J. Miniewicza. Wedle ich ustaleń na terenie zamku miały znajdować się trzy schrony, przy czym dwa z nich, znajdujące się bliżej Runicy przeznaczone były do ognia bocznego i datowane na 1932 r. Natomiast zgodnie z niemieckimi źródłami w 1932 r. planowano wybudować na terenie zamku jeden schron mobilizacyjny (o nieznanej konstrukcji). Na planie uzbrojeniowym ponadto obiekty wskazywane przez ww. Autorów przeznaczone są do ognia czołowego, co zatem wskazuje na mało prawdopodobne pochodzenie z lat 1931-1932. Por. J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 30, Barch, sygn. RH2/394, k. 102, Erkundungsergebnis der Kdtr. Neustettin, 19.10.1931.