Cztery Historie

Fortyfikacje wysp Cramond i Inchcolm na tle zespołu obronnego zatoki Forth w Szkocji w końcu XIX wieku i I połowie XX wieku

Tekst i ilustracje: Piotr Leonowicz

 

Położona w południowo-wschodniej Szkocji zatoka Forth (Firth of Forth) należy do największych na wybrzeżu brytyjskim, posiadając długość ok. 60 km i szerokość od 2 do 15 km. O jej znaczeniu strategicznym w omawianym okresie zadecydowało połączenie warunków naturalnych akwenu (pozwalających na wygodne stacjonowanie dużej ilości najcięższych okrętów), dogodnego położenia w ramach Wielkiej Brytanii (dającego bazowanej tu flocie kontrolę nad Morzem Północnym) oraz sytuacji polityczno-militarnej w Europie, przesuwającej od końca XIX wieku ciężar przewidywanych działań wojennych (morskich) z kanału La Manche na Morze Północne.

 

Okres 1878-ok.1891. Pierwsze fortyfikacje z artylerią gwintowaną

Przyczyny prac fortyfikacyjnych podjętych w zatoce Forth w II poł. XIX wieku związane były z kształtowaniem się nowego układu stosunków wojskowych w Europie po wojnie francusko-pruskiej. Zacieśnianie współpracy pomiędzy Francją a Rosją, w sytuacji uznawania tej pierwszej cały czas za głównego przeciwnika Wielkiej Brytanii, stwarzało w razie konfliktu, zagrożenie akcją floty rosyjskiej na Morzu Północnym. Brak jakichkolwiek baz brytyjskiej floty wojennej na północ od Medway stawiał w tej sytuacji wschodnie wybrzeża Szkocji wobec zagrożenia atakiem (przewidywano rajdy krążowników mające na celu niszczenie żeglugi i portów).

Ten stan rzeczy spowodował reakcję szkockiej opinii publicznej, która zaczęła domagać się zabezpieczenia przede wszystkim Firth of Forth, z leżącymi tam portami. Istniejące w zatoce fortyfikacje, oraz ich uzbrojenie (armaty gładkolufowe), nie odpowiadały już bowiem nowym potrzebom. Ograniczały się one do fortu na wyspie Inchkeith (z XVI w., w tym czasie nieuzbrojony), fortu (z XVII w.) i wieży Martello (z 1810, nigdy nie uzbrojonej) w Leith, fortyfikacji (przypuszczalnie baterii) w Queensferry (na wysokości późniejszego mostu kolejowego) i na Inchcolm, zamku na wyspie Inchgarvie (z XV w.) oraz zamku Blackness (z XV wieku, położonego naprzeciw Rosyth).

Odpowiedzią na żądania Szkotów stała się budowa w latach 1878-81 fortyfikacji na wyspie Inchkeith, uzbrojonych w nowe działa gwintowane, odprzodowe. Wzniesiono tu trzy forty ze skazamatowanymi koszarami, otoczone wałem i fosą bronioną kaponierami: “Fort Zachodni“ i “Fort Wschodni” dla pojedynczych armat 10-calowych oraz “Fort Południowy“ dla dwu armat tego samego kalibru.

W 1882 roku “Komitet Morley’a” analizujący zagadnienia obrony portów handlowych zarekomendował przeprowadzenie szeregu udoskonaleń w zatoce Forth. Proponowano zainstalowanie na Inchkeith nowych dział odtylcowych. Ostatecznie jednak działania z lat 1880-tych skoncentrowały się na tworzeniu systemu zagród minowych.

 

Okres ok. 1891-1915. Zespół fortyfikacyjny obejmujący trzy linie obrony

 W 1890 ukończono wielki most kolejowy nad zatoką Forth, przecinający ją w sąsiedztwie miejscowości Queensferry. Fakt ten powiększył jeszcze – już wysokie – znaczenie zatoki. Ponieważ prace fortyfikacyjne wykonane w latach 1880-tych uznać można było jedynie za absolutne minimum, w latach 1890-tych podjęto dalsze działania. Realizowane z krótkimi przerwami do końca I wojny światowej, doprowadziły do stworzenia zespołu obronnego, w pełni chroniącego porty i kotwicowisko floty.

Około 1891 powstała na północnym brzegu zatoki bateria Kinghorn uzbrojona w działa przeniesione z fortów “Wschodniego“ i “Zachodniego“. W latach 1891-1904 modernizowano sukcesywnie uzbrojenie na Inchkeith, gdzie zainstalowano ostatecznie nowe działa odtylcowe: 4×6-cali i 3×9.2-cala. Przed 1901 wzniesiono w przewężeniu zatoki, na wschód od mostu kolejowego nowe baterie: Carlingnose – 2×6-cali, Coastguard – 2×12-funtów, Inchgarvie – 2×12-funtów i Dalmeny – 2×4.7-cala.

W międzyczasie zmiana sytuacji militarnej i politycznej w Europie, związana z zaostrzeniem w początkach XX wieku konfliktu interesów pomiędzy Wielką Brytanią i Prusami, zdecydowała o wysunięciu Forth na pierwszy plan wśród bronionych akwenów przybrzeżnych Wielkiej Brytanii. Podjęte w 1903 roku rozważania nad zagrożeniem inwazją uznały czołową rolę Royal Navy w odparciu ewentualnego ataku, a “Połączony Komitet Armii i Marynarki” określił Forth jako miejsce na główną bazę floty z portem i stocznią. W 1905 roku “Komitet Owena” określił rodzaje zagrożeń. W okresie pogotowia miały to być: rajdy grup ochotników w celu niszczenia doków, latarni, mostów i baterii nabrzeżnych; w okresie wojennym: a) atak krążowników i torpedowców w celu zniszczenia doków i okrętów; b) atak na Edynburg lub baterie nabrzeżne przez desant w sile ok. 2000 ludzi wspieranych przez krążowniki. Zatoka została zaliczona do klasy “B” – co oznaczało, iż jej umocnienia mają odeprzeć atak okrętów do klasy krążownika pancernego i wobec tego muszą posiadać jako główne uzbrojenie armaty 6-calowe. W 1908 roku rozpoczęto budowę stoczni w Rosyth. Kontynuowano też rozbudowę i modernizację umocnień, co spowodowało, że w 1914 Forth była jedną z najsilniej umocnionych baz floty w Wielkiej Brytanii. Fortyfikacje formowały trzy linie obrony, złożone z położonych na wyspach i obu brzegach zatoki baterii artyleryjskich oraz przecinających jej wody pól minowych i sieci przeciw okrętom podwodnym.

“Linia Zewnętrzna” obejmowała baterie w Kinghorn (prawdopodobnie działa 10-calowe usunięto wprowadzając w zamian modele 6-calowe i 9.2-cala, odtylcowe) i na Inchkeith (w 1909 usunięto stąd wszystkie działa 6-calowe). “Linię Środkową” tworzyły nowe baterie: Downing Point (2×4.7-cala) i Hound Point (2×6-cali). “Linia Wewnętrzna”, z lżejszym uzbrojeniem, przeznaczonym do zwalczania lekkich, szybkich okrętów, które przerwałyby się przez linie poprzednie grupowała baterie: Carlingnose, Coastguard, Inchgarvie i Dalmeny.

W początkowym okresie wojny zaszły kolejne zmiany. Do linii środkowej włączono powstałą w latach 1914-15 baterię Braefoot (2×9.2-cala) oraz uzbrojone w 1915 roku wyspy: Inchcolm (8×12-funtów), Inchmickery (prawdopodobnie 4×12-funtów) i Cramond (w 1918 posiadała 2 armaty 12-funtowe). W tym samym roku na Inchkeith w pustych stanowiskach na starych fortach zainstalowano cztery działa 6-calowe. Baterię na Inchgarvie przezbrojono w armaty 4-calowe.

Najbardziej typowa bateria tego okresu (6-calowa) składała się z dwóch betonowych stanowisk barbetowych dla dział (działa 9.2 cala występowały często pojedynczo, działa lżejsze grupowano czasem po 4 sztuki w baterii), osadzonych na lawetach cokołowych z integralną tarczą pancerną, (w latach 1890-tych dla dział ciężkich stosowano lawety hydropneumatyczne, tzw. “znikające”, chowające po wystrzale armatę za przedpiersie) i położonego między nimi, zagłębionego, ceglano-betonowego schronu koszarowo-magazynowego. Na krańcach schronu, w sąsiedztwie platform dział znajdowały się magazyny amunicyjne z windami podającymi pociski i ładunki miotające na poziom stanowisk ogniowych. W ramach baterii oraz w jej sąsiedztwie wykonywano kilka stanowisk obserwacyjno-pomiarowych tworzących system kierowania ogniem oraz stanowiska reflektorów. Uzbrojenie baterii uzupełniały często (od lat 1890-tych) ckm-y Maxim. Bliską ochronę baterii zapewniały przeszkody z drutu kolczastego, stanowiska piechoty w rowach strzeleckich (niekiedy o betonowych ścianach) i ceglane lub betonowe stanowiska ckm – tzw. pillbox. W okolicy lokowano obiekty pomocnicze: koszarowe (mające niekiedy charakter obronny), magazynowe, techniczne. Szczególnie rozbudowane zaplecza (wraz z małymi portami) posiadały zespoły fortyfikacyjne położone na wyspach, aby umożliwić załogom dłuższe funkcjonowanie w izolacji. Baterie ciężkie zaopatrzono niekiedy na brzegu zatoki w mola i tory kolejek wąskotorowych dla transportu amunicji. Dzieła wznoszone w czasie wojny także bazowały na powyższym schemacie, acz z szeregiem uproszczeń. Szczególnie dotyczyło to lekkich baterii, gdzie często rezygnowano z wykonania schronów, ograniczając się do budowy platform dział z niskim przedpiersiem i polowych ukryć dla amunicji podręcznej. Obsady tych baterii lokowano w barakowych obozach.

 

Okres 1916-18. Modyfikacja zespołu

Na wiosnę 1916 zdecydowano rozszerzyć główne kotwicowisko w zatoce Forth na wschód od mostu kolejowego. W związku z tym do końca 1917 roku zmodyfikowano system obronny zatoki. Dotychczasowa “Linia Wewnętrzna” straciła na znaczeniu. Opuszczono tu baterie: Carlingnose i Dalmeny. Nową “Linię Wewnętrzną” utworzyły baterie: Inchgarvie (ponownie przezbrojona – w 4 działa 12 funtowe), Coastguard, Downing Point i Hound Point (po przezbrojeniu: 2×12-funtów). Dwie ostatnie opuszczono prawdopodobnie pod koniec 1916.

Do Linii Środkowej włączono: Inchcolm (w 1917: 2×6-cali, 4×4.7-cala – przeniesione z baterii Dalmeny i Downing Point, 4×4-cale, 2×12-funtów), Inchmickery (4×4-cale, przemieszczone w okresie 1916-17 z Inchgarvie) i Cramond. Baterię Braefoot prawdopodobnie opuszczono.

“Linię Zewnętrzną” wsparły baterie w: Pettycur (2×6-cali przeniesione w 1916 z Carlingnose) i Leith (w 1916 2×6-cali, przeniesione z Hound Point). Na Inchkeith dodano w 1917 baterię 2×6-cali.

W czasie I wojny światowej na Forth stacjonowała flotylla krążowników bojowych (I-sza i II-ga eskadra – 6 okrętów), 3 eskadry lekkich krążowników (12 jednostek), oraz czasowo 5 eskadra bojowa (4 pancerniki) nie licząc lżejszych okrętów. 30 maja 1916 zespół ten pod dowództwem wiceadmirała Dawida Beatty wypłynął z Rosyth do bitwy Jutlandzkiej. Sama zatoka nigdy nie została zaatakowana.

 

Okres 1918-39. Częściowe rozbrojenie zespołu

Okres po I wojnie, wobec ustania zagrożenia ze strony niemieckiej floty, oznaczał dla większości dzieł obronnych kasację, rozbrojenie lub zakonserwowanie. Prace podnoszące walory obronne zespołu dotyczyły głównie modernizacji wyposażenia baterii i częściowo wymiany uzbrojenia. W 1938 ogłoszono częściową mobilizację w związku z Kryzysem Monachijskim.

 

Okres 1939-43. Reaktywacja i modernizacja zespołu obronnego

Wkrótce po wybuchu II wojny światowej rozpoczęto przywracanie dziełom obronnym wokół Forth sprawności bojowej. W trakcie wojny oprócz nowych typów uzbrojenia artyleryjskiego (w tym zdwojone armaty 6-funtowe w lekkich wieżach pancernych) wprowadzono (nie wymieniane dalej szczegółowo): uzbrojenie przeciwlotnicze – karabiny maszynowe, lekkie i średnie armaty, rakiety niekierowane, reflektory, oraz uzbrojenie przeciwdesantowe – “moździerze” (w istocie granatniki rakietowe) Spigot, reflektory Lyon (oświetlające wzdłużnie plaże) oraz radar. W szerszym niż wcześniej zakresie zaczęto stosować maskowanie. Fortyfikacje nabrzeżne uzupełniły umocnienia przeciwdesantowe (zapory, rowy strzeleckie, pillboxy).

W 1939 u wylotu zatoki, na północnym brzegu, uzbrojono (wzniesioną tuż przed wybuchem wojny) baterię Kincraig (2×6-cali, w 1943 3×6-cali). Najprawdopodobniej z tego samego okresu pochodzi bateria Fidra (2×6-cali), położona na brzegu południowym, także u wylotu zatoki. Na Inchmickery na przełomie 1939/40 zainstalowano dwa stanowiska zdwojonej armaty 6-funtowej. W centrum wyspy w 1940 uzbrojono czterodziałową baterię 4-calową (w 1942 r. powiększona do 6 dział). Na Inchcolm przywrócono 2 armaty 12-funtowe (przeniesione z Inchgarvie), dodano armatę przeciwlotniczą (40mm ?), a w 1940 wzniesiono 2 stanowiska zdwojonych armat 6-funtowych.

W 1940 roku powstała nowa bateria Charles Hill mieszcząca 1 stanowisko zdwojonej armaty 6-funtowej. W podobnym czasie na Sauchar Point wzniesiono baterię 2×9.2-cala. Na baterii Carlingnose w okresie 1940-41 zainstalowano 2-funtowe działo przeciwlotnicze. Na Inchkeith w 1940 nad każdym stanowiskiem działa nadbrzeżnego wzniesiono “Gun House” – rodzaj lekkiej kazamaty o ceglanych ścianach i żelbetowym stropie. W 1942 na wyspie funkcjonowały baterie: trzy 2×6-cala, trzy 1×9.2-cala i działa plot. Artyleria przeciwlotnicza liczyła w latach 1939-41 2-4 armaty 3-calowe, wymienione następnie na 2-funtowe, a od 1943 4x40mm.

Prace podjęto też na wyspie Cramond. W 1940 powstały tu: stanowisko zdwojonej armaty 6-funtowej i dwa polowe stanowiska armat 12-funtowych (przeniesionych z Coastguard). Pomiędzy stałym lądem a południowym brzegiem wyspy założono, w tym samym roku, zaporę przeciwokrętową. Tworzyła ją linia betonowych bloków (piramid), spięta na szczycie grubym kablem. Dla ochrony zapory na południowym krańcu wyspy, wzniesiono stanowisko działa nabrzeżnego (kaliber 75mm, prawdopodobnie model francuski), w lekkiej kazamacie.

W latach 1940-41 reaktywowano baterie: Downing Point i Hounds Point z identycznym uzbrojeniem 2×12 funtów, 2×6 cali.

W czasie “Bitwy o Brytanię” działa przeciwlotnicze zainstalowane w rejonie zatoki Forth kilkakrotnie otwierały ogień do celów powietrznych, natomiast artyleria nadbrzeżna nie miała okazji zmierzyć się z przeciwnikiem.

 

Okres 1943-56. Zamrożenie zespołu i jego stopniowa likwidacja

Zmniejszanie się zagrożenia atakiem morskim (nawodnym), w II połowie wojny, doprowadziło do stopniowego rozbrajania umocnień. W stanie czynnym pozostała jedynie broń przeciwlotnicza i reflektory. Pod koniec 1945 nastąpiła demobilizacja. Na bateriach pozostały jedynie oddziały wartownicze. Po wojnie kontynuowano stopniowo rozbrajanie fortyfikacji, aż do roku 1956, kiedy armia opuściła baterie, ostatecznie rezygnując z utrzymywania artylerii nabrzeżnej. Odtąd jej zadania przejąć miały pociski rakietowe.

Obecnie generalna większość baterii pozostaje nieużytkowana. Za wyjątkiem zniszczonej zupełnie Sauchar Point, wszystkie pozostałe zachowały się w lepszym lub gorszym stanie (pozbawione oczywiście uzbrojenia i wyposażenia).

 

Fortyfikacje na wyspach Cramond i Inchcolm dzisiaj

Cramond i Inchcolm to obecnie jedyne wyspy w zatoce Forth dostępne do zwiedzania. Zachowane na nich obiekty obronne nie należą wprawdzie do najbardziej spektakularnych, pozwalają jednak poznać szereg typów obiektów fortyfikacyjnych stosowanych w brytyjskiej obronie wybrzeża w okresie I i II WŚ.

Fortyfikacje Cramond obrazują kształt małych zespołów umocnień nastawionych na zwalczanie lekkich, szybkich okrętów oraz strzegących zapór przeciw okrętom podwodnym. W  północno-wschodniej części wyspy zachowane są w stosunkowo dobrym stanie fortyfikacje baterii Cramond ze stanowiskiem zdwojonej armaty 6-funtowej, stanowiskami reflektorów dwóch typów oraz budynkami pomocniczymi. W części południowej, można oglądać spektakularnie położony na skale zespół, złożony ze stanowiska lekkiej armaty 75mm i reflektora w doskonale zachowanych lekkich kazamatach, z płytami stropów wycinanymi w maskujące zęby. Całość uzupełniają relikty polowej baterii Dalmeny 2×12-funtów (na południowy-zachód od baterii Cramond) i efektowna zapora przeciwokrętowa pomiędzy Cramond a stałym lądem. Niezamieszkała wyspa dostępna jest ze stałego lądu jedynie w porze odpływu.

Głównym magnesem przyciągającym turystów na Inchcolm pozostają nie fortyfikacje, lecz zabudowania opactwa, o początkach sięgających XII wieku. Obecnie jest to najlepiej zachowany klasztor wczesnośredniowieczny na terenie Szkocji. W ostatnich latach został poddany starannym, acz dyskretnym pracom konserwatorskim. W przeciwieństwie do niego, fortyfikacje pozostawiono bez ingerencji, w stanie trwałej ruiny. Poszczególne obiekty nie są oznaczone, przez co ich przeznaczenie jest dla większości odwiedzających nieczytelne. Zwiedzanie komplikują mewy gnieżdżące się na skałach w sąsiedztwie koszar i atakujące w razie próby penetracji tego terenu.

Fortyfikacje Inchcolm to przykład zespołu uniwersalnego, przeznaczonego do zwalczania wszelkich okrętów, które przerwałyby się przez pierwszą linię obrony. Stąd duża rozpiętość typów stosowanych dział od ciężkich 6-calowych po lekkie 6-funtowe. Obecnie na wyspie można oglądać następujące obiekty:

–    stanowiska baterii nabrzeżnej z I WŚ dla 4 armat 4.7-cala w południowo-zachodniej części wyspy, z sąsiadującym stanowiskiem kierowania ogniem,

–    stanowiska baterii nabrzeżnej z I i II WŚ w południowo-wschodniej części wyspy (przy koszarach) dla 2 armat 12-funtowych,

–    dwa stanowiska zdwojonych armat 6-funtowych z okresu II WŚ – w północno-wschodniej i południowo-wschodniej części wyspy,

–    stanowiska (widoczne dwa) przy wschodnim wylocie tunelu pod koszarami, prawdopodobnie dla armat 4-calowych,

–    zespół trzech stanowisk reflektorów sektora stałego,

–    dwa stanowiska reflektora obrotowego,

Zespół uzupełniają obiekty zaplecza i infrastruktury: dwa budynki maszynowni, koszary, magazyn (obecnie muzeum), tzw. szopa Nissena (magazynowa lub koszarowa), kantyna, tunel (z inskrypcją: 576 CORNWALL WORKS COMPANY. R.E. 1916-17), dwie przystanie (główna z lekkim dźwigiem ładunkowym), droga wojskowa do koszar, baterii i stanowisk reflektorów oraz ślady kolejki wąskotorowej.

Wyspa pozostaje chronionym obszarem przyrodniczo-muzealnym i jest dostępna promem kursującym dwa razy dziennie z miejscowości South Queensferry (czas przebywania na wyspie jest niestety ograniczony do dwóch godzin). Pod drodze można oglądać spektakularny most kolejowy Forth, fortyfikacje na wyspie Inchgarvie oraz molo i wartownię u stóp baterii Braefoot.

 

Artykuł jest zapisem referatu, wygłoszonego przez autora w 2007 roku, w ramach cyklu spotkań naukowych Krakowskiego Oddziału Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji.

 

Ilustracje:

 

Literatura:

Brown I., Burridge D., Clarke D., Guy J., Hellis J., Lowry B., Ruckley N., Thomas R., 20th century defences in Britan. An introductory guide, 1996

Saunders A., Fortress Britan, 1989

Inchcolm at war, folder wydany przez Historic Scotland

 

Baza danych projektu Defence of Britan: http://archeologydataservice.ac.uk/archives/view/dob/ai_r.cfm?REDSQUIDARCHIVES_5171344_91990074

 

Aneks: kalibry i wagomiary dział brytyjskich i ich przeliczniki w milimetrach.

2 funtowe – 40mm	4,7 calowe – 120 mm
6 funtowe – 57 mm	5 calowe – 127 mm
12 funtowe (3 calowe) – 76 mm	6 calowe – 152 mm
24 funtowe – 147 mm	9.2 calowe – 233 mm
4 calowe – 102 mm	10 calowe – 254 mm

---