Wyposażenie wybranych Werków Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty w urządzenia łączności na podstawie źródeł archiwalnych oraz badań terenowych

W grudniowym numerze czasopisma Fortifikation ukazał się nasz artykuł pt. Die nachrichtentechnische Ausstattung ausgewählter Werke der Festungsfront Oder-Warthe-Bogen. Dargestellt anhand von Archivalien und Geländeuntersuchungen (Wyposażenie wybranych Werków Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty w urządzenia łączności na podstawie źródeł archiwalnych oraz badań terenowych). W krótkim poniższym abstrakcie przedstawiamy najważniejsze aspekty tego opracowania z pominięciem oryginalnych rysunków archiwalnych oraz ograniczeniem opisu badań do Pz.W. 701.

Wizualizacja pomieszczenia łączności schronu Pz.W. 598 otrzymana metodą fotogrametryczną. Oprac. Dariusz Pstuś

1. Wstęp

Punktem wyjściowym do badań były kopie rysunków przedstawiających rzuty budowli o odporności „B” z zaznaczonym przebiegiem systemu wewnętrznej łączności telefonicznej. Dokumenty te, jako częściowo nieopisane, odnalezione zostały w Bundesarchiv Militär-Archiv Freiburg im Breisgau [we Fryburgu Bryzgowijskim] (dalej: BArch) prawdopodobnie przez śp. Günthera Fischera a następnie przekazane w latach 80. i 90. ubiegłego wieku śp. Krzysztofowi Biskupowi. Spuścizna po obu badaczach w dalszym ciągu jest ważnym źródłem informacji dotyczących fortyfikacji XIX- i XX-wiecznych wśród kolejnych pokoleń badaczy. Zachowane na kopiach sygnatury umożliwiły odnalezienie w zbiorach BArch oryginalnych dokumentów oraz zapoznanie się z ich kontekstem. Były to Richtlinien für die nachr.-techn. Innenaustattung von Werken 1937 oraz Richtlinien für die nachrichten-technische Innenaustattung von Werken der ständigen Landesbefestigung. Wstępna analiza wykazała, iż przedstawione na projektach obiekty zbliżone są kształtem do Pz.W. 598, Pz.W. 630 oraz Pz.W. 631 z Festungsfront Oder-Warthe Bogen (dalej: FFOWB). Trzeci z interesujących dokumentów zawierał najdokładniejszą znaną do tej pory dokumentację systemu łączności konkretnego obiektu. Na schematach, mimo próby ukrycia, czytelne są napisy informujące o numeracji schronu B 12 z odcinka Hochwalde, który tożsamy jest konstrukcji Pz.W. 701. Dla uzupełnienia informacji o łączności pomiędzy wybranymi obiektami posłużono się dodatkowo mapą z 28 stycznia 1939 roku, przedstawiającą przebieg systemu łączności telefonicznej na odcinku pomiędzy Nietoperkiem [Nipter] a Lubrzą [Liebenau].

 

Wizualizacja pomieszczenia łączności schronu Pz.W. 701 w postaci chmury punktów. Oprac. Dariusz Pstuś

2. Cel opracowania i metodyka badań

Celem artykułu jest przedstawienie wyników porównania zawartości dokumentów źródłowych z faktycznym wyposażeniem schronów Pz.W. 598, Pz.W. 630, Pz.W. 631 oraz Pz.W. 701, należących do fortyfikacji FFOWB.

W pierwszej kolejności zweryfikowane zostały rzuty budowli zawarte w dokumentach źródłowych z dostępnymi w literaturze tematu. Podstawowym opracowaniem w tym przypadku był Festungsfront Oder Warthe-Bogen. Katalog, w którym zawarte zostały rzuty interesujących budowli. Analiza wykazała, iż w przypadku obiektów Pz.W. 631 oraz Pz.W. 701 rzuty pokrywają się, natomiast w przypadku Pz.W. 598 i Pz.W. 630 można zauważyć rozbieżności względem projektu, polegające na wystąpieniu dodatkowej izby bojowej osłoniętej pancerzem typu 4P7. Modyfikacja ta nie powinna jednak mieć zasadniczo wpływu na ogólne założenia systemu łączności w schronie, stąd przyjęto iż w obiektach również wykonana zostanie jego inwentaryzacja.

Analizowane projekty łączności w schronach przedstawiają szczegółowo rodzaj urządzeń w danym pomieszczeniu, przyporządkowanie ich do danej ściany oraz trasę przewodów w obrębie obiektu wraz z ewentualnym wyprowadzeniem na zewnątrz do sąsiednich budowli. W celu rozpoznania danego typu urządzenia zastosowano tabele będące załącznikami do instrukcji, pozwalające na przypisanie oraz zidentyfikowanie użytych piktogramów do nazw urządzeń. W celu weryfikacji w każdym z pomieszczeń, o ile jego stan zachowania na to pozwalał, konfrontowano projekt z faktyczną realizacją a następnie niezależnie od wyniku wykonywano inwentaryzację zidentyfikowanych reliktów systemu łączności, najczęściej zachowanych już tylko w postaci mocowań urządzeń oraz przewodów. Zgromadzone w ten sposób wymiary porównywano z dostępną dokumentacją rysunkową zawartą w Handbuch der Fernsprech- und Signalanlagen in Festungen z 1940 roku oraz z Fernsprechbauzeug und Nachrichtensondergerät der Landesbefestigung – Teil 1, 2 und 3. Opis badań poprzedzony został wstępem, w którym zarysowano rozwój konstrukcji B-Werke w latach 1934-1938.

3. Łączność w obiektach o odporności „B” na Wschodzie

Dla lepszego zrozumienia rozwoju konstrukcji tej kategorii odporności, należy cofnąć się do wytycznych oraz przykładów budowli z 1933 roku. W sierpniu tegoż roku wprowadzono w B. st. B. – Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen[1] klasyfikację „B” dla odporności schronów. Oprócz ogólnych zasad dotyczących projektowania i wykonywania umocnień – przedstawiono również wymagania dotyczące kubatur wybranych pomieszczeń. Wśród nich, dla schronów pełniących funkcję Befehlsstelle, znalazła się Nachrichtenzentrale, dla której przewidziano 2,5 m kw. Pierwsze obiekty budowane wedle nowych zasad powstawały w tym samy roku, jednak znane są wyłącznie przykłady obiektów bojowych 1-, 2- lub 3-sektorowych z Pommern-[2], Oder- oraz Heilsberg-Stellung[3], które nie posiadały odrębnych pomieszczeń łączności.

Rok 1934 przyniósł intensyfikację prac fortyfikacyjnych na granicy wschodniej, podczas których na Pommernstellung powstały dwie niezwykle ciekawe konstrukcje, obie na obszarze działania Festungsbaugruppe Deutsch Krone. Pierwszą z nich jest schron dowodzenia znajdujący się na terenie dawnych koszar w Wałczu [Deutsch Krone][4]. Spośród 13 pomieszczeń znajdujących się w obiekcie, zaraz po maszynowni oraz pomieszczeniu załogi, jednym z największych była izba łączności o powierzchni 10 m kw. W pomieszczeniu tym zlokalizowano centralę telefoniczną przeznaczoną do obsługi 100 linii (Festungsvermittlung zu 100 Leitungen). Ze względu na to, że ślady modernizacji instalacji widoczne są w innych częściach schronu, trudno w tym momencie ocenić czy relikty wyposażenia pochodzą z okresu budowy, czy może z okresu późniejszego. Ze względu na krótki czas w którym obiekt dostępny był dla badań – kwestii tej nie udało się rozstrzygnąć i wymaga to weryfikacji w przyszłości.

Pozostałości centrali telefonicznej (Festungsvermittlung zu 100 Leitungen) w pomieszczeniu łączności schronu dowodzenia na terenie koszar w Wałczu (Pozycja Pomorska). Fot. Dariusz Pstuś

Drugą, niezwykle istotną budowlą, jest schron Neu. 7 powstały w okolicy osady Mostniki [Neubrück]. Budowa schronu rozpoczęła się w drugiej połowie 1934 roku i od początku obserwowana była przez polski wywiad. Bez wątpienia był to najważniejszy obiekt odcinka „Mostniki” oraz pierwszy schron bojowy w odporności „B” w rejonie Starego Osieczna [Hochzeit]. Jako protoplasta konstrukcji typu „B-Werk” dał początek oraz wytyczył dalszy rozwój najcięższych budowli Pozycji Pomorskiej oraz Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty. Zadaniem schronu była osłona od północy zespołu fortyfikacji w rejonie Starego Osieczna, blokującego strategiczną szosę Berlin – Gdańsk. Mógł prowadzić ostrzał w sektorze zbliżonym do 360 stopni, ale tylko na kluczowych kierunkach obrony posiadał strzelnice karabinów maszynowych. Przewidziane zostały m.in. dla najważniejszego stanowiska bojowego w kopule pancernej typu 2P7, z której możliwe było prowadzenie ognia na przedpole sąsiedniego odcinka umocnień “Głusko Południe”. Pozostałe karabiny umożliwiały ostrzał doliny rzeki w kierunku osady Mostniki oraz obronę z kierunku północnego, gdzie znajdował się most – ważna w tym rejonie przeprawa przez Drawę. Budowla posiada na dolnej kondygnacji, mocno zniszczonej wybuchem, pomieszczenie które identyfikowane może być jako izba łączności[5]. Jednakże przeprowadzenie badań na tę chwilę jest niemożliwe z powodu zagruzowania oraz lokalizacji samej budowli na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego [6]. Kolejny rok przyniósł budowę kolejnych dzieł o odporności „B”. W rejonie Starego Osieczna [Hochzeit] powstały obiekty Ho. 7/8 oraz Ke. 18, w pobliżu Wałcza [Deutsch Krone] schrony Kro.S. 5 i Kro.S. 6[7] oraz Werkgruppe „von Gimborn”[8], natomiast w Szczecinku [Neustettin] N. 30 oraz N. 2 (sygnatura prawdopodobna). W 1936 roku powstał B-Bauten w rejonie Nadarzyc (Rederitz) (Rest. 4) oraz prawdopodobnie rozpoczęto pracę przy największym założeniu Werkgruppe „Galgenberg” znajdującym się w rejonie Strahlenberg (Strzaliny) a ukończonym w 1937 roku[9]. Warty odnotowania jest fakt, iż w tym obiekcie, będącym olbrzymim rozproszonym B-Werkiem, pomieszczenie łączności umieszczono w podziemnej części techniczno-koszarowej. Zachowała się ono w dość dobrym stanie, mimo zniszczeń poczynionych na powierzchni.

Pomieszczenie łączności znajdujące się w podziemiach Werkgruppe „Galgenberg” (Pozycja Pomorska). Fot. Dariusz Pstuś

Pomieszczenie łączności znajdujące się w podziemiach Werkgruppe „Galgenberg” (Pozycja Pomorska). Fot. Dariusz Pstuś

Sytuacja na późniejszym FFOWB wyglądała o tyle inaczej, iż pierwsze Werki powstawały na podobnych zasadach jak w przypadku Pommernstellung – jako budowle w ramach pozycji umocnionej w 1935 roku, a następnie w mniej lub bardziej płynny w sposób jako budowle wchodzące w skład Festungsfront[10]. Do budowli powstałych w 1935 lub na przełomie 1935/1936 roku możemy zaliczyć np. Pz.W. 875 (523); 867 (522), 866 (522), 865 (522) – wchodzące w skład eksperymentalnej Werkgruppe „Ludendorff”; 811 (519), 778 (515), 775 (516), 694 (513), 671 (511), 670 (510), 669 (509), 668 (508), 657 (507b) oraz 625 (504). Do Werków identyfikowanych jako wybudowane w 1936 roku można zaliczyć Pz.W. 782 (posiada napis Baujahr 1936 w śluzie gazoszczelnej) oraz 598, 630 i 631. Co do pozostałych 12 budowli wskazywanych na wybudowane w tym samym roku – zachodzą mniejsze lub większe wątpliwości. Podobnie jest z 32 obiektami, które powstały w latach 1938-1939[11]. Przedstawienie tej krótkiej i mocno uproszczonej historii budowy Werków miało za zadanie jedynie zasygnalizować szeroki zasób obiektów możliwych do przebadania, w kontekście zagadnień poruszonych w niniejszym opracowaniu[12].

4. Schron B 12 odcinka „Hochwalde” (późniejszy Pz.W. 701)

Projekt łączności schronu B 12 jest jedynym znanym autorom przykładem tego typu dokumentacji odnalezionej podczas kwerendy archiwalnej. W teczce znajduje się 10 arkuszy kalki, na których przedstawione zostały następujące informacje: rzut obiektu (w skali 1:100 zorientowany względem północy) wraz z przebiegiem wewnętrznej instalacji telefoniczno-technicznej (nachrichtentechnische Inneneinrichtung), zasady umieszczania urządzeń w strefie wejścia do obiektu (Anleitung für den Einbau der Nachr.-Kabelrohre und der Nischen für Feldkabelanchlußstellen), ogólny schemat połączeń, schemat połączeń skrzynki głównej kablowej (Schaltbild des Hauptverteilers), wzory mocowań i uchwytów do montażu urządzeń (Befestigungsmaterial für die nachrichtentechnische Inneneinrichtung) oraz przykłady pustych arkuszy schematów i formularzy. Teczka pozbawiona jest jakiegokolwiek pisma przewodniego. Przyjąć można, iż dokumentacja przesłana została na zasadzie rozdzielnika nr 534/37 z Inspektoratu Fortyfikacji Zachodnich (Inspektion der Westbefestigungen) w Wiesbaden do Sztabu Saperów Fortecznych nr 10 (Festungs-Pionierstab 10) w Heilbronn i dołączona do jego zasobu 26 lipca 1937 roku. Pierwotnie, prawdopodobnie, wytworzona została w Festungs-Pionierstab 7 w Sulęcinie [Zielenzig] i stamtąd przesłana dalej. Jedyną sugestią co do czasu wytworzenia dokumentacji może być data umieszczona w lewym dolnym rogu pierwszego arkusza – 25.II.37. Na planie tym, z ogółem 31 pomieszczeń numeracją opatrzono 16, najważniejszych z punktu widzenia łączności i instalacji technicznych. Dodatkowo 3 kolejne pomieszczenia miały posiadać przyłącze dla telefonu polowego.

Wizualizacja pomieszczenia łączności schronu Pz.W. 598 otrzymana metodą fotogrametryczną. Oprac. Dariusz Pstuś

Wizualizacja pomieszczenia łączności schronu Pz.W. 701 otrzymana metodą fotogrametryczną. Oprac. Dariusz Pstuś

Spis urządzeń, stan faktyczny instalacji oraz oryginalne nazwy pomieszczeń w Pz.W. 701 przedstawione zostały w Tab. 2.

Tab. 2.

Nr Pomieszczenie Projektowane Zinwentaryzowane Komentarz
1 Bereitschaftsraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
2 MG-Schartenplatte Verteiler, Festungsfernsprecher,  Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor), Hupe Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) Przeniesienie baterii, widoczne modyfikacje
3 Maschinen-Granatwerfer (M19) Verteiler, oben: Festungsfernsprecher, Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor)

unten: Hupe

Verteiler, Festungsfernsprecher Pomieszczenie zniszczone. Urządzenia zamontowane w pomieszczeniu amunicyjnym
4 Bereitschaftsraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
5 3 Schartenkuppel (2P7) Verteiler, Festungsfernsprecher,  Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor), Hupe Pomieszczenie zniszczone
6 Zielanweisungsraum Verteiler, Festungsfernsprecher Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
7 Infanterie-Beobachter Verteiler, oben: Festungsfernsprecher,  Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor)

unten: Hupe

Verteiler Pomieszczenie zniszczone
8 Bereitschaftsraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
9 Eingangsverteidigung Verteiler, Alarmgeber (Induktor), Hupe Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor)
10 Rundumkuppel (20P7) Verteiler, oben: Festungsfernsprecher,  Kopffernsprecher mit Anschlußdose, Alarmgeber (Induktor) unten: Hupe Pomieszczenie zniszczone
11 Wache Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät, Gleichstromwecker Verteiler, Festungsfernsprecher
12 Maschinenraume Verteiler, Festungsfernsprecher, Hupe Verteiler, Festungsfernsprecher
13 Führerraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) Verteiler, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor)
14 Bereitschaftsraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
15 Wache, Bereitschaftsraum Verteiler, Festungsfernsprecher, Kombiniertes Alarmgerät Verteiler, 2 x Festungsfernsprecher Instalacja modyfikowana
16 Nachrichtenraum Verteiler, Hauptverteiler, Festungs-Vermittlung, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor), Gleichstromwecker Verteiler, Hauptverteiler, Festungs-Vermittlung, Festungsfernsprecher, Alarmgeber (Induktor) Wyjście przewodów do B 14

Pz.W. 701 pomimo zniszczeń pomieszczeń bojowych dokonanych już po zakończeniu działań wojennych, zachowany jest w całkiem dobrym stanie. Rozpoznanie wszystkich urządzeń napotkało na problemy, przede wszystkim ze względu na brak legendy do rysunków. Niektóre piktogramy urządzeń nie mają swoich odpowiedników w znanych autorom instrukcjach łączności z lat 1936-1944. Pomimo tych utrudnień oraz zauważalnych późniejszych modyfikacji, polegających na przykład na dodaniu kolejnych telefonów fortecznych (Festungsfernsprecher) w pomieszczeniach, schematy wydają się odzwierciedlać faktyczny, lecz nieco bardziej ekonomiczny w wykonaniu, system łączności w obiekcie. Większych zastrzeżeń nie budzą również trasy kablowe oraz przepusty w ścianach. Dodatkową ciekawostką było zaobserwowanie w nadprożu pomieszczenia nr 8 (Bereitschaftsraum) negatywu napisu przedstawiającego sygnaturę schronu z okresu budowy, B 12, który zgodny jest z numerem znajdującym się na planach archiwalnych. Pierwotnie, jako opis elementu stalowego, sygnatura znajdowała się na kształtowniku i wykonana została odręcznie przy użyciu farby.

Nadproże pomieszczenia załogi w Pz.W. 701 z odciśniętym napisem będącym prawdopodobnie sygnaturą obiektu - B 12. Fot. Dariusz Pstuś

Nadproże pomieszczenia załogi w Pz.W. 701 z odciśniętym napisem będącym prawdopodobnie sygnaturą obiektu – B 12. Fot. Dariusz Pstuś

Poniżej nadproża, na bocznej części futryny zachowało się, również jako negatyw, oznaczenie drzwi gazoszczelnych „19P7”.

Odcisk po futrynie drzwi gazoszczelnych oraz negatyw napisu informujący o typie drzwi – 19P7. Fot. Dariusz Pstuś

5. Podsumowanie

Podczas badań pomieszczenia łączności w obiekcie B 2 (Pz.W. 598) spostrzeżono luźne elementy wyposażenia zalegające na posadzce. Zostały one zebrane oraz poddane konserwacji. W trakcie dalszych badań, wśród odnalezionych reliktów, udało się rozpoznać różne elementy Festungsvermittlung zu 20 Leitungen[12]. Niektóre z nich posiadały widoczne oznaczenia V.Sa.schrk 176T4 oraz logotyp producenta, inne udało się zidentyfikować na podstawie zdjęć centralek znajdujących się w instrukcjach[13]. Pozostałe elementy stanowią różnego rodzaju drobnicę, w której odnaleźć można m.in. fragmenty obudów skrzynek, mocowań, uchwytów przewodów np. z oznaczeniami firmy Niedax. Uzyskane w ten sposób informacje są o tyle istotne, iż dzięki nim można wysnuć przypuszczenie, że Werki FFOWB na przełomie 1944 i 1945 roku mogły posiadać kompletne wyposażenie łączności. Pewność możemy mieć jedynie dla Nachrichtenraum w schronie B 2 (Pz.W. 598), w którym przeprowadzono rzeczone badania. Nie zmienia to jednak faktu, iż do tej pory nie pojawiło się żadne szeroko dostępne opracowanie podejmujące ten aspekt „archeologii wojskowej”, co może być zastanawiające przy ilości obiektów w których prowadzone są prace remontowo-adaptacyjne.

Podczas inwentaryzacji, w celu przyspieszenia prac pomiarowych, wykorzystane zostały metody fotogrametryczne. Tym sposobem udało się stworzyć szczegółowe trójwymiarowe modele pomieszczeń łączności w schronach Pz.W. 701 oraz Pz.W. 598, które dokumentują stan obiektów i mogą zostać wykorzystane do dalszych badań.

Kolejnym aspektem, który został poruszony przy okazji prac nad artykułem, była kwestia oryginalnych oznaczeń budowli FFOWB z okresu ich budowy. Częściowo nazewnictwo udało się odtworzyć na podstawie badań samych obiektów (Pz.W. 630, 631, 701 – o czym nadmieniano wcześniej w tekście), pozostałe na podstawie źródeł odnalezionych w polskich i niemieckich archiwach. Przykładem niech będą wybrane budowle znajdujące się pomiędzy Liebenau (Lubrzą) a Starpel (Staropolem), które dość dobrze przedstawione są w źródłach (Tab. 4):

Tab. 4.

Oznaczenie z 1939 roku Oznaczenie z 1936 roku Oznaczenie z 1937 roku
Pz.W. 701 B 12 B 1
Pz.W. 702 B 13 B 2
Pz.W. 782 B 14 B 82

Ostatnią konkluzją, nawiązujacą do przedstawionej w artykule syntetycznej próby ujęcia chronologii budowy poszczególnych dzieł, może być propozycja wykorzystania cech charakterystycznych danych faz rozwoju systemów łączności telefonicznej w obiektach do datowania poszczególnych budowli. Zbyt wcześnie aby stawiać w tej materii jasne kryteria, natomiast cezurę czasową może stanowić np. wprowadzenie niszy przy drzwiach wejściowych, w której umieszczony miał być Türverschluß-Kontakt. Obiekty wybudowane po 4 marca 1938 powinny posiadać takie urządzenie. Zagadnienie wymaga to dalszych badań, aczkolwiek w przypadku weryfikacji Pz.W. 701, 598, 630 oraz 631 potwierdziło wstępnie swoją słuszność.

Autorzy pragną podziękować za pomoc przy tworzeniu niniejszego opracowania następującym osobom: Krzysztof Michalak, Kamil Górski, Janusz Serwin, Michał Gnybek, Krzysztof Motyl, Paweł Mokrzecki, Grzegorz Urbanek oraz Mariusz Kisiel.

 

[1] Anlage 2 zu Chef H L Nr. 1025.33.g. Wehr A. In 5 IV v. 16.8.33. Vorentwurf. B. st. B. (Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen). Teil 3. Betonbau und Panzerungen, S. 19.
[2] S. Sabien, Der Bau der Pommernstellung in den Jahren von 1930 bis 1933. Dargestellt anhand von Archivalien aus dem Bundesarchiv – Abteilung Militärarchiv in Freiburg im Breisgau, In: Fortifikation, Ausgabe 29, 2015, S. 115-128.
[3] A. Woźniakowski, P. Mściwojewski, T. Chwietkiewicz, Pozycja Lidzbarska. Odcinek Łozy – jezioro Tauty, Cztery Historie (1) 0/2011, S. 37-50.
[4] D. Pstuś, Schron dowodzenia na terenie dawnych koszar w Wałczu, Cztery Historie (2) 1/2015, S. 60-75.
[5] G. Urbanek, M. Wojtasik, Ciężki schron bojowy Pz.W. 921 pod Starym Osiecznem – próba rekonstrukcji, [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, t. 8, red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2011, s. 199-204.
[6] Dyrekcja Parku doceniła wartość historyczną fortyfikacji Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung). Na wiosnę 2019 planowane jest otwarcie ścieżek poznawczych prezentujących wybrane obiekty – w tym ruiny najciekawszej budowli Neu. 7 zaprezentowanej pod nazwą „Panzerwerk Neubrück” [„Panzerwerk Mostniki”].
[7] W literaturze oba schrony znane są pod wspólną błędną nazwą Werkgruppe „Zigelei” [Cegielnia].
[8] Błędna i powszechnie funkcjonująca w literaturze nazwa to „Mariensee” [Marianowo]. Por. Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie, IPN GK 869/56 Bl. 193-194, Neueinteilung der Wallmesisterbezirke, Festungs-Pionierstab 4 Deutsch Krone an Festungsinspektion II Küstrin v. 22.6.1937. Nazwa własna grupy warownej pochodzi prawdopodobnie od nazwiska Hermann von Gimborn, który w okresie 1.10.1933-31.4.1936 kierował Inspektoratem Fortyfikacji Wschodnich. Wedle informacji polskiego wywiadu wojskowego budowa tejże grupy zakończyła się około listopada 1935 roku. Zapewne całkowite wykończenie obiektów i  oddanie ich do użytku pokryło się w czasie z odejściem (tymczasowym) ze służby von Gimborna. Prawdopodobnie nadając grupie warownej jego nazwisko uhonorowano jego wkład w rozwój niemieckich fortyfikacji na Wschodzie.
[9] Ibidem. Werkgruppe „Galgenberg” w dokumencie z 1937 roku jest już wymieniona, przez co można przyjąć że w tym czasie była już ukończona lub znajdowała się w finalnym etapie budowy.
[10] W 1935 roku planowano przeznaczyć na „Befestigungen im Oder-Warthe-Bogen” 18,1 Mill. RM, z tego na „Ausbau der Wasserhindernisse” – 12,5 Mill. RM, na „Sperrausbau” – 5,5 Mill. RM oraz prace przygotowawcze na odcinku Hochwalde – 0,1 Mill. RM. Por. Ausbauprogramm 1935 für die Ostbefestigungen, Der Chef der Heeresleitung B 39 g T.A.In.Fest.I 756/35 geh.Kdos. an die Inspektion der Ostbefestigungen v. 14.5.1935.
[11] Odnosi się do tego w swoim opracowaniu G. Urbanek. Por. Urbanek G. (red.), Pomiędzy Frontem Fortecznym a pozycją uzbrojeniową. Plac budowy MRU w latach 1937-1939, [w:] Międzyrzecki Rejon Umocniony. 80 lat zabytku architektury obronnej, red. G. Urbanek, Pniewo 2013, s. 79-93.
[12] Warto wspomnieć, że nie tylko Werki posiadały pomieszczenia łączności. Zdarzało się to również w niektórych obiektach o odporności B1. Takim przykładem na Pommernstellung może być dwukondygnacyjny Pz.W. 975 w rejonie Śmiadowa lub Pz.W. 728, 733 oraz 780 (514) na FFOWB.
[13] W instrukcji Richtlinien für die nachrichten-technische Innenaustattung von Werken der ständigen Landesbefestigung zamieszczone zostały w Anlagen 18, 19, 20 schematy 10-, 20-, oraz 30-połączeniowych Wasserdichter schnurloser Vermittlungsschrank. Urządzenia produkowała Siemens&Halske Aktiengesellschaft Wernerwerk.
[14] Np. D 796 – Handbuch der Fernsprech- und Signalanlagen in Festungen, Berlin 1940.