Pozycja Pomorska – odcinek „Pilowmühle”. Przyczynek do dyskusji na temat rozwoju konstrukcji niemieckich obiektów bojowych do roku 1936
I. Wstęp
Niemieckie obiekty fortyfikacyjne ulegały licznym przemianom na przestrzeni lat. Celem tego przyczynkowego artykułu, jest zarysowanie rozwoju najprostszych stanowisk dla ciężkich karabinów maszynowych – „obiektu jednoizbowego” o odporności C oraz obiektu „bez pomieszczenia pogotowia”[1] – na przykładzie Pozycji Pomorskiej, a dokładniej umocnień odcinka „Młyn Piławka” (niem. Pilowmühle) z 1936 roku. Uzupełnieniem artykułu będzie przedstawienie pozostałych obiektów odcinka oraz w skrócie ich wyposażenia.
II. Zarys historii rozwoju schronów z lat 1930-36
Pierwsze obiekty bojowe Oderstellung[2] powstają na lewym brzegu Odry w 1928 roku i stanowią podstawę dla konstrukcji rozwijanych poźniej na Pozycji Pomorskiej.
Warto nadmienić fakt, że nie są to pierwsze stanowiska bojowe wybudowane przez Niemcy w okresie międzywojennym, jednak koncepcja Oderstellung jako linii stanowisk wyłącznie bojowych stanowi pewne novum.
Konstrukcje ww. schronów nie doczekały się kompleksowego opracowania w rodzimej literaturze tematu, pozostawiając wiele niedopowiedzeń na temat metod datowania budowli, jak również ich wyposażenia[3]. Konsekwencją tego jest wrzucenie niejako przy opisie do „jednego worka” budowli powstałych w latach 1928-29 i 1930-32. Do przyczyn tego zjawiska można zaliczyć m.in. zły stan zachowania samych obiektów (a co za tym idzie – sygnatur z datą budowy), jak i brak odpowiedniego rozpoznania dostępnych archiwaliów niemieckich pod kątem konstrukcji i lokalizacji schronów w terenie (co pomogłoby w jednoznacznym potwierdzeniu datowania). Pewne informacje o charakterze ogólnym, dotyczące ilości wybudowanych obiektów w poszczególnych latach, jak i odcinków na których powstały, dostarczają publikacje niemieckojęzyczne, jednak tematyka Oderstellung z reguły traktowana jest w nich pobieżnie[4], bez weryfikacji źródeł w terenie.
Dla badaczy tematu, wiele ważnych informacji wnosi instrukcja „Stellungsbau”[5] z 4.8. 1930 r., oparta na doświadczeniach z badań nad wytrzymałością obiektów przeprowadzonych na terenie poligonu artyleryjskiego (Artillerie-Schieβplatz) Kummersdorf k. Zossen. Wprowadza ona kategorie odporności dla obiektów wykonanych w różnych technikach budowlanych, klasyfikując je ponadto ze względu na czas, w którym miały zostać wykonane, a mianowicie: Friedensbauten (w okresie pokojowym) oraz Kriegsbauten (w okresie wojennym). Z racji tego, że można ustalić przedział czasowy obowiązywania tych wytycznych (lata 1930-33), interesujące dla nas będą dane dotyczące obiektów wznoszonych w okresie rozbudowy pokojowej:
| Tab.1 | Grubość [cm] | ||
| Rodzaj stropu/odporność na ostrzał | Strop | Ściany | Fundament |
| Kaliber 150 mm (ogień stromotorowy) i m.M.W.[6] | |||
| a) żelbet ( zbrojenie – 50 kg/m3) | 80 | 100 | 50 |
| b) beton na blasze falistej | 100 | 125 | 50 |
| c) beton na dwuteownikach NP 24 | 100 | 125 | 50 |
| Kaliber 210 mm – pojedyncze trafienie (ogień stromotorowy) | |||
| a) żelbet (zbrojenie – 100 kg/m3) | 120 | 150 | 80 |
| b) beton na blasze falistej | 150 | 180 | 80 |
| c) beton na dwuteownikach NP 30 | 150 | 180 | 80 |
Wśród wprowadzonych typowych konstrukcji interesujący jest przykład żelbetowego stanowiska dla karabinu maszynowego (rys.1), którego praktyczną realizację można spotkać w okolicach Krosna Odrzańskiego na Pozycji Odry.
Rys.1.
Rysunek na podstawie „Stellungsbau” z 1930 roku.
Legenda: a – stalowa płyta o grubości 8 cm ze strzelnicą, b – stolik pod lawetę dla karabinu maszynowego, c – drzwi stalowe z wyłazem lub bez, d – drzwi stalowe (dwudzielne), e- drzwi gazoszczelne, f – doprowadzenie kabli telefonicznych, g – rura doprowadzająca powietrze do układu filtrująco-wentylacyjnego, h – rura odprowadzająca zużyte powietrze ze schronu
Ponadto w instrukcji przedstawiono inne schematy żelbetowych obiektów, m.in.: ukrycia dla drużyny (Gruppenunterstand in Eisenbeton), ukrycia dla dwóch drużyn (Unterstand für 2 Gruppen in Eisenbeton) oraz przykład stanowiska dowodzenia (Befehlstelle).
Rok 1932 przynosi kolejny etap budowy fortyfikacji. Następuje scalanie, istniejących do tej pory jako osobne konstrukcje, obiektów bojowych z ukryciem dla piechoty; przykładem może być obiekt z Pommernstellung sygnowany „Pr. Ost. 14”[7], będący hybrydą stanowiska bojowego z ukryciem dla dwóch drużyn[8]. Powstają również schrony złożone z dwóch stanowisk dla karabinów maszynowych, tzw. dwusektorowe. Do tej kategorii można zaliczyć np. obiekty z Oderstellung wybudowane w pobliżu miejscowości Cigacice oznaczone numerami 708 i 711[9].
Przerwa w budowie umocnień w roku 1933 to okres studiów planistycznych i konstrukcyjnych. Pojawia się kolejna zasadnicza zmiana w klasyfikacji odporności, którą wprowadza trzecia część (Teil 3. Betonbau und Panzerungen) instrukcji „Vorschrift für den Bau ständiger Befestigungsanlagen (B.st.B.)“[10] z 16.8.1933 r. Sześć nowych kategorii odporności oznaczonych zostało literowo (Tab.2).
| Tab.2 | Grubość [cm] | ||
| Kategoria | Strop | Ściany | Pancerze |
| D | 30 | 30 | 2-5 |
| C | 50 | 60 | 6 |
| B1 | 80 | 100[11] | 10 |
| B | 150 | 150 | 20 |
| A1 | 220 | 250 | 35 |
| A | 350 | 350 | 60 |
Standaryzacji podlegają zarówno projekty schronów, jak i elementy konstrukcji i wyposażenia. Otrzymują oznaczenia numeryczne i literowe np. 7P7, zgodnie ze wzorem (Tab. 3)[12]:
| numer porządkowy | przynależność do katalogu | zakodowany rok |
| gdzie: P (Panzerteile[13]) – elementy pancerne i stalowe B – konstrukcje typowe obiektów ML (Lüftungsteile) – elementy związane z wentylacją S – pozostałe wyposażenie | gdzie: 7 – 1934 8 – 1935 9 – 1936 01 – 1937 2 – 1938 itd. |
Tab. 3
III. Jednoizbowe stanowisko ckm (1934-36)
W 1934 roku następuje intensyfikacja budowy umocnień, w wyniku której na samej tylko Pozycji Pomorskiej wzniesionych zostaje ponad 200[14] obiektów różnego typu, w tym kilka B-Werków[15]. Obiekty łączące w sobie wiele funkcji (bojowe, obserwacyjne, itd.) z reguły powstają jako indywidualne projekty dostosowane do warunków terenowych, lecz nie brakuje także konstrukcji typowych nie tylko w skali danego odcinka taktycznego. Przykładem są obiekty jednoizbowe, pozbawione przedsionków, których wnętrze pełniło jednocześnie funkcje bojowe i socjalne. Schrony te występują w odporności C, różniąc się jednak detalami. Na odcinku „De.” (Dyminek) posiadają np. wyjścia awaryjne[16] (niem. Notausgang) w elewacji wejściowej, natomiast na odcinkach położonych w obrębie obecnego D.P.N (np. stanowiska nad jeziorem Ostrowieckim), wyjść takich są pozbawione. Cechą wspólną dla obiektów jednoizbowych z różnych odcinków, poza odpornością, jest użycie stalowej płyty o przybliżonych wymiarach 280 x 200 x 4 cm, osadzonej na kątownikach (w połowie głębokości ściany narażonej) i zabezpieczonej od zewnątrz warstwą żelbetu z wykonanym profilem przeciwrykoszetowym dla otworu strzelniczego i obserwacyjnego[17]. W 1935[18] roku wszystkie obiekty kontynuujące rozwój tej konstrukcji, otrzymują zamiast stosowanych wcześniej niestandardowych elementów odpowiednio – drzwi wejściowe typu 14P7 oraz płytę stalową 10P7[19].
Rys. 2
Stanowisko ckm do ognia czołowego – nr 3 z odcinka Pilowmühle (1936)
W roku następnym obiekty budowane są z drobną zmianą konstrukcyjną – w miejscach gdzie wewnątrz występują nisze – zwiększono odcinkowo grubość ścian, tak aby zawsze wynosiła 60 cm (rys. 2, opis w rozdziale II pkt. 5). Ostateczna wersja rozwojowa obiektu posiada dodatkowo załamanie ściany (wykusz) w elewacji wejściowej, w którym umieszczona zostaje płyta stalowa – zamknięcie strzelnicy obrony wejścia – 48P8. Zgodnie z wytycznymi dla budowli Regelbau z 14.11.1936 konstrukcja ta zostaje oznaczona jako C-1[20]. Na Pommernstellung spotykana na odcinku ryglującym jeziora Łubowo (na północ od Drezdenka).
IV. Stanowisko bojowe ze śluzą gazoszczelną (1930-36)
W roku 1932 na Pozycji Pomorskiej pojawiają się ostatnie obiekty nawiązujące do schronu przedstawionego w instrukcji z 1930 roku (rys.1), m.in. w okolicach Prusinowa Wałeckiego na tzw. „Kruczej Górze” w ramach odcinka „Pr. Ost.”. W obiektach z roku 1934, będących dalszym rozwinięciem konstrukcji wyłącznie w odporności B1, montowane są wewnętrzne strzelnice obrony wejścia, umieszczone pomiędzy pomieszczeniem bojowym a śluzą gazową. Wejście ze ściany bocznej przenoszone jest na tylną[21], pojawia się dodatkowo wyjście ewakuacyjne. W tym samym jednak czasie powstają obiekty, w których nastąpiła reorientacja wejścia jak i nie – np. na odcinku „De.” (Dyminek). W roku 1935 konstrukcja pojawia się w dwóch[22] wersjach katalogowych jako: 104B8 – M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum (mit Hängematten) oraz 105B8 – M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum, różniących się wyposażeniem socjalnym, a dokładniej posiadaniem prycz bądź hamaków.
Rys. 3
Typ 105B8 z odcinka „Karz.” (Sępolno Wlk.) o numerze 22 (1936)
Do końca 1936 roku opisywany typ przechodzi szereg przemian i pojawia się w wielu odmianach tzw. „przejściowych”[23], w których coraz bardziej upodabnia się do wersji ostatecznej, oznaczonej jako Regelbau B1-1. Stopniowe zmiany polegają na: wprowadzeniu okapu nad wejściem oraz zewnętrznej strzelnicy obrony wejścia (z płytą 48P8), umiejscowieniu wyjścia ewakuacyjnego w pomieszczeniu bojowym, rezygnację z dwudzielnych drzwi wewnętrznych 16P7 na rzecz drzwi gazoszczelnych 19P7, zmniejszeniu powierzchni śluzy gazoszczelnej oraz zaprzestaniu stosowania w niej nisz.
Na odcinku „Młyn Piławka” występują trzy obiekty typu „przejściowego” (rys. 4) – zgodnie z numeracją są to schrony: 1, 3 i 5. W najlepszym stanie zachował się obiekt nr 1 i tego względu jest szczególnie polecany do zwiedzania.
Rys. 4
Forma „przejściowa” obiektu występująca na odcinku Pilowmühle (1936)
V. Odcinek „Pilowmühle”
1. Charakterystyka ogólna
Przebieg w terenie opisywanego fragmentu linii umocnień oparty został na lewym brzegu rzeki Piławy oraz jeziora Długie. W pierwszej fazie budowy, w roku 1936, powstało dziewięć obiektów żelbetowych usytuowanych na kulminacjach brzegów lub ich stokach w bezpośrednim sąsiedztwie naturalnych przeszkód wodnych. Kolejną fazą budowy, na przełomie lat 1944/45, było połączenie istniejących obiektów żelbetowych siecią rowów strzeleckich i dobiegowych. Umocnienia polowe powstały również na przedpolu pozycji – na prawym brzegu Piławy – wysunięte kilkaset metrów przed linię rzeki. Prawdopodobnie budowę właściwych umocnień poprzedziły prace związane z regulacją Piławy (w latach 1932-33), które obejmowały m.in. wyprostowanie biegu rzeki na odcinku pomiędzy jez. Długie a nieistniejącym młynem Piławka (oznaczonym na mapie – Pilowmühle).
Długość odcinka Piława wynosi ok. 3,5 km. Od południa graniczy z odcinkiem Bruchmühle (sygnatura Br.) od północy z odcinkiem o nieznanej nazwie (ok. 7 obiektów pomiędzy jez. Długie a jez. Pile po obu stronach drogi Borne Sulinowo – Łubowo).
2. Numeracja obiektów – sygnatury.
Sygnatura odcinka „Pil.” pochodzi od nazwy dawnego młyna (niem. Pilowmühle), przy którym znajdował się jednocześnie most – strategiczny punkt dla całej obrony.
Numeracja taktyczna z roku 1936 wykonana została czarną farbą przy pomocy szablonu w przedsionkach obiektów – najczęściej nad wewnętrznymi strzelnicami obrony wejścia. Składa się ze skrótu Pil. oraz następującego po nim numeru obiektu. Drugi typ sygnatur pochodzi z lat 1938-39 i wykonany został innym krojem liter, również przy pomocy szablonu, lecz przy użyciu farby koloru czerwonego, najczęściej na tej samej ścianie, z reguły poniżej wcześniejszych oznaczeń. Sygnatury te, określane jako dywizyjno-pułkowe, składają się z trzech kodów np. F/e/28, gdzie: F – odcinek dywizyjny, e – pododcinek pułkowy, 28 – numer kolejnego obiektu.
Dzięki zachowanym tego rodzaju sygnaturom, można precyzyjnie określić ilość obiektów znajdujących się w pierwszej linii umocnień, pod warunkiem, że zawierają się one w kategoriach odporności co najmniej C[24].
W przypadku obiektów znajdujących się w drugiej linii – z reguły przyjmowano inny system sygnatur, stąd bez szczegółowych badań terenowych nie można jednoznacznie stwierdzić, czy zaznaczone obiekty na mapie potwierdzają lokalizację wszystkich dzieł danego odcinka. Ponad wszelką wątpliwość na zapolu pozycji (w odl. nawet do 1,5 km od schronów pierwszej linii) znajdują się betonowe obiekty (o wymiarach ok. 1,2 x 1,2 x 0,6 m) wkomponowane w zbocza pagórków, pełniące funkcje łącznic dla sieci telefonicznej (niem. Unterstand für Fernsprechvermittlung im Festungsfernsprechnetz) doprowadzonej do każdego z obiektów. Posiadają one własne sygnatury. Ponadto na kulminacjach wzgórz na tyłach umocnień mogą znajdować się podstawy – fundamenty pod stalowe wieże obserwacyjne. Z reguły takim stanowiskom towarzyszyły schrony bierne – ukrycia dla załogi wież.
3. Mapa odcinka i spis obiektów
Rys. 5
Tab. 4
| Nazwa | Odporność | Sygnatura taktyczna | Sygnatura dyw.-pułk. | Typ |
| Stanowisko ckm bez pomieszczenia pogotowia [niem. M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum] | B1 | Pil. 1 | F/e/20 | 105B8 |
| Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny [niem. M.G.Schartenstand mit Einheitsgruppe (frontal)] | C | Pil. 2 | F/e/21 | – |
| Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny [niem. M.G. Schartenstand mit Einheitsgruppe (flankierend)] | C | Pil. 4 | F/e/22 | – |
| Stanowisko ckm [niem. M.G. Schartenstand (frontal)] | C | niezachowana | niezachowana | – |
| Stanowisko ckm bez pomieszczenia pogotowia [niem. M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum] | B1 | niezachowana | F/e/24 | 105B8 |
| Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny [niem. M.G.Schartenstand mit Einheitsgruppe (frontal)] | B1 | niezachowana | niezachowana | 106B8 |
| Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny [niem. M.G. Schartenstand mit Einheitsgruppe (flankierend)] | B1 | niezachowana | niezachowana | 106B8 |
| Stanowisko ckm bez pomieszczenia pogotowia [niem. M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum] | B1 | Pil. 8 | niezachowana | 105B8 |
| Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny [niem. M.G. Schartenstand mit Einheitsgruppe (flankierend)] | C | Pil. 13 | F/e/28 | – |
4. Rodzaje obiektów
Oprócz opisywanych wcześniej stanowisk: „jednoizbowego ckm” oraz „ckm bez pomieszczenia pogotowia” można spotkać następujące konstrukcje:
a) Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny (do ognia czołowego) – Pil.2
Rys. 6
b) Stanowisko ckm z pomieszczeniem drużyny (do ognia bocznego) – Pil. 13
Rys. 7
Obiekty przedstawione powyżej (rys. 6 i 7) wybudowane zostały w odporności C. Obiekty o odporności B1 (Pil. 6 i 7) zbudowane są na takim samym rzucie, jednak zwiększona została grubość ścian (zewnętrznych do 100 cm, wewnętrznych do 50 cm), oraz zastosowano pancerz typu 7P7 w ścianie czołowej; pomiędzy pomieszczeniem drużyny a izbą bojową (pełniącą także funkcję socjalną dla obsługi ckm – czterech żołnierzy) montowano oprócz drzwi 16P7 dodatkowo drzwi gazoszczelne 19P7.
5. Wyposażenie.
Na potrzeby artykułu przyjęto system oznaczeń literowych (legendy) dla poszczególnych elementów konstrukcyjnych i wyposażenia schronów widocznych na rysunkach technicznych:
a) l – (niem. Lichnische, Licht, Beleuchtung lub Not Beleuchtung) nisza na oświetlenie. W najprostszych stanowiskach umieszczano w nich lampy naftowe lub karbidowe służące do oświetlania wnętrza.
b) g – (niem. Gurtfüllertisch) stolik dla maszynki do taśmowania naboi do ckm mocowany na dwoch kątownikach do ściany pomieszczenia bojowego.
c) c – (niem. Stahl-Schartenplatte) stalowa płyta typu 10P7 o odporności C o wymiarach 2800x2000x6 cm osłaniająca ckm. Stosowana w obiektach o odporności C.
d) s – (niem. Bett lub Hängematte) prycze (podwójne lub potrójne, mocowane do ściany) lub hamak (podczepiany do sufitu).
e) f – (niem. Fernsprecher) nisza w ścianie, z ścianką tylną wyłożoną drewnem, służąca do zamontowania telefonu fortecznego wraz z baterią i rozdzielaczem przewodów. Przewód telefoniczny wyprowadzony był w dolnej części wnęki przy posadzce. Innym rozwiązaniem było pozostawienie w niszy rozdzielacza linii i przeniesienie telefonu wraz z baterią bliżej stanowiska ckm i umieszczenie go bezpośrednio na ścianie pomieszczenia.
f) p – (niem. Kabelanschluβstelle) przyłącze dla polowej sieci telefonicznej, połączone bezpośrednio z niszą w obiekcie (F) przy pomocy przewodu poprowadzonego w metalowej rurce.
g) t – (niem. Untersatzkasten) stolik, na którym umieszczona była laweta forteczna wraz z ckm. W przypadku obiektów o odporności B1 – stolik posiadał metalowe nogi, w przypadku schronów o odporności C – stolik umieszczany był na betonowym cokole, będącym zarazem wewnętrznym wzmocnieniem płyty 10P7.
h) h – (niem. Heeres-Einheits-Schutzlüfter) ręczny wentylator z układem filtrów.
i) o – (niem. Ofen) piec.
j) b – (niem. Stahl-Schartenplatte) stalowa płyta typu 7P7 o odporności B1 o wymiarach 3400x2800x10 cm osłaniająca ckm. Stosowana w obiektach o odporności B1 lub wyższej.
k) n – (niem. Notausgang) zapasowe (awaryjne) wyjście z obiektu.
VI. Podsumowanie
Stan zaawansowania badań dotyczących konstrukcji niemieckich obiektów fortyfikacyjnych z lat 1925-1944 znajdujących się na terenie Polski wciąż nie pozwala na sformułowanie ostatecznych wniosków, które mogą się przyczynić zarówno do skuteczniejszej ochrony samych fortyfikacji, jak również popularyzacji pośród społeczeństwa i zwrócenia uwagi na ich zabytkowy charakter. Przedstawione w artykule tezy w żaden sposób nie wyczerpują tematu, a w przypadku obiektów „przejściowych” (istniejących co najmniej w kilkunastu odmianach) jedynie sygnalizują problem. Zważywszy na to, że jedna z odmian rzeczonej konstrukcji występuje wyłącznie na odcinku „Młyn Piławka” warto zastanowić się nad sposobami skutecznej ochrony zarówno pojedynczych obiektów tego typu, jak i całego założenia obronnego jakim jest Pozycja Pomorska. Refleksja nad problemem będzie na pewno głębsza po zapoznaniu się z odcinkiem podczas wędrówki w terenie, do czego szczególnie zachęcam.
Autor pragnie podziękować następującym osobom, które przyczyniły się w istotny sposób do powstania artykułu (alfabetycznie): Piotr Leonowicz, Krzysztof Michalak, Franciszek Sobkowicz, Grzegorz Urbanek, Mariusz Wojtasik.
Rysunki: Dariusz Pstuś
Fotografie: Dariusz Pstuś, Wojciech Opyrchał
[1] Oryginalna nazwa obiektu to „M.G. Schartenstand ohne Bereitschaftsraum” a oznaczenie w katalogu budowli typowych to 105B8. Na podstawie: D. Bettinger, M. Büren, Der Westwall. Die Geschichte der deutschen Westbefestigung im Dritten Reich,Band 2, Osnabrück 1990, s. 36. Tłumaczenie nazw pomieszczeń na podstawie tabeli w: J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 23.
[2] Pozycja Odry (niem. Oderstellung) – niemiecka linia umocnień, na lewym brzegu Odry pomiędzy przedmieściami Wrocławia a Eisenhüttenstadt; budowana w latach 1928-39, modernizowana 1944-45.
[3] Tematyka pierwszych obiektów Oderstellung poruszona została m.in. w: K. Motyl, „Oderstellung” w latach 1928-1932 protoplastą wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy, [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, t. 2, red. J. Lewczuk, B. Skaziński, Zielona Góra 2004., s. 221-242.
[4] K. Burk, Die deutschen Landesbefestigung im Osten 1919-1945, Osnabrück 1990, s. 88-98.
[5] Chef der Heeresleitung Nr. 288.30.g Wehr A. In 5 IV vom 4.8.1930, Archives de la Société des Nations Genf, 150L. Glogau. Patrz również: Miniewicz J., Grundriβ der Entwicklungslinie deutscher Schartenstände 1918-1945, [w:] Schriftenreihe Festungsforschung, nr 10, Wesel 1991, s. 327-336.
[6] Zapewne chodzi o 17 cm mittlerer Minenwerfer – miotacz min stosowany od 1905 r. do niszczenia obiektów fortyfikacyjnych.
[7] Obiekt o numerze 11/8. Na podstawie: J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał…, passim.
[8] Nie można wykluczyć, że jedno z dwóch pomieszczeń hipotetycznych drużyn przeznaczone było dla dowódcy odcinka (przed zbudowaniem właściwego obiektu dowodzenia w latach późniejszych, czyli „Pr. West. 11” z 1935 roku). Świadczyć o tym mogą ślady na ścianach po rozbudowanym węźle łączności polowej, modyfikowanym w późniejszych latach. Jako obiekt dowodzenia kasyfikowany jest w: Z. Inglot, Punkty oporu Wału Pomorskiego, [w:] Fortyfikacje Ziemi Lubuskiej, nr 2, 1996.
[9] Numeracja obiektów na podstawie: Festungsdienststelle Breslau, Oderstellung, Karten 1 : 25 000, Bundesarchiv Militärarchiv Freiburg/Br. (dalej: BA MA), sygn. RH 11 III 270 K.
[10] Na podstawie: K. Biskup, Wstępne rozpoznanie zasobu fortyfikacji XIX i XX-wiecznych na obszarze dawnych Prus Wschodnich,[w:] Infort 1/96 (11), s. 10; A. Kędryna, R. Jurga, Wyposażenie socjalne obiektów fortyfikacji niemieckiej 1933-1944, Kraków 1999, s. 16.
[11] W praktyce jednak grubość ścian była powiększona o grubość pancerza i wynosiła dla obiektu o odporności B1 z płytą ze stali pancernej 7P7 – 110 cm. Zasada ta dotyczy obiektów z 1936 r. z wymienionych wcześniej odcinków.
[12] Na podstawie: D. Bettinger, M. Büren, Der Westwall.., s. 6.
[13] Oberkommando des Heeres, In. Fest., Panzer-Atlas 1 vom 1.9.1942 ,BA MA, sygn. RHD 41/7.
[14] Obiekty wznoszone są na ok. 11 odcinkach taktycznych wokół Drawieńskiego Parku Narodowego (dalej: D.P.N.) – łącznie ok. 150; w okolicach Wałcza – ok. 10 obiektów; pomiędzy Gwdą Wlk. a jez. Cieszęcino (na północ od Białego Boru) na odcinkach: „E.” – 15 obiektów, „De.” i „D.” – 56 obiektów, „B.” – ok. 10 obiektów.
[15] B-Werk – w fortyfikacji niemieckiej obiekt bojowy o odporności B, posiadający własną maszynownię i pomieszczenie łączności. Na podstawie: Oberkommando des Heeres, In. Fest 1097/38 geh., Richtlinien für die nachrichten-technische Innenausstattung von Werken der ständigen Landesbefestigung, BA MA, sygn. RH 11 III/116 f. 86-111.
[16] Wyjście awaryjne (ewakuacyjne) „starego typu” (lata 1934-35) stanowiło zamurowany otwór, od zewnąrz zatynkowany, najczęściej umieszczony w elewacji wejściowej nieopodal drzwi; od wewnątrz zabezpieczony rzędem dwuteowników. Wyjście „nowego typu” (od 1934 roku) znajdowało się zazwyczaj w ścianie obiektu osłoniętej nasypem; zabezpieczone było szybem wykonanym z betonu, prefabrykatów bądź cegieł, wypełnionym wewnątrz sypkim materiałem. Dostęp do niego od wnętrza obiektu zabezpieczały kolejno: drzwi stalowe (np. 51P8, 410P9), dwuteowniki umieszczone poziomo w wyprofilowanych w żelbecie prowadnicach (przy odp. obiektu B1 – dwa rzędy, przy C – jeden rząd) oraz zamurówka z cegieł. Zdarzają się jednak formy przejściowe pomiędzy „typami” przyjętymi przez autora na potrzeby artykułu.
[17] Rysunek obiektu (tabela 16, rys, A) przedstawiają: J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał…, s. 16
[18] Rzut schronu jednoizbowego z 1935 roku można zobaczyć m.in. w: G. Urbanek, M. Wojtasik. Umocnienia „Wału Pomorskiego” – odcinek Strączno, [w:] Forteca 1-2/2007 (24-25), s. 44-55.
[19] Stalowa płyta typu 10P7 (niem. Stahl-Schartenplatte), odporności C, o wymiarach 280x200x6 cm osłaniająca ckm.
[20] Na podstawie: Zusammenstellung der Bestimmungen für Regelbauten der Baustärken B1-D, Oberkommando des Heeres, In. Fest. 1000/38 g. Kdos, BA MA, sygn. RH 11 III/102.
[21] Do roku 1932 preferowano stanowiska ckm wyłącznie do ognia bocznego, natomiast od roku 1934 pojawia się duża liczba obiektów przeznaczonych do ognia czołowego. Umieszczenie wejścia w odpowiedniej ścianie obiektu chroniło przed ostrzałem, a co za tym idzie – było zależne od rodzaju ognia do jakiego schron był przeznaczony – stąd wprowadzenie (1934) wariacji obiektów do ognia czołowego (niem. frontal) i bocznego (niem. flankierend). Odmiany te dotyczą również stanowisk jednoizbowych. Wyjaśnienie nazw obiektów w dalszej części tekstu (roz. V, tab. 4).
[22] Na podstawie: D. Bettinger, M. Büren, Der Westwall…, s. 34.
[23] Ibidem, s. 38.
[24] Inne obiekty bojowe o niższej odporności zazwyczaj nie były oznaczane sygnaturami (np. 2 stanowiska na sąsiednim odcinku starowickim), choć bywały wyjątki jak np. 1 stanowisko bojowe nad jez. Zdbiczno, które mimo odporności poniżej D zostało włączone w ciąg nowej numeracji.